Արցախցի մեր գրչակից եղբայրներին եւ քույրերին բոլորս պետք է ուշադիր եւ օգտակար լինենք. ԷԴՎԱՐԴ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ

Հայաստանի գրողների միության նախագահ, ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ Էդվարդ Միլիտոնյանի նախաձեռնությամբ լույս է տեսել «Երբ Արցախը պաշարված էր» գիրքը, որտեղ ընդգրկված են 20 արցախցի գրողների ստեղծագործություններ: Այս թեմայի շուրջ էլ ծավալվեց «Իրավունքի» զրույցը ՀԳՄ նախագահ ԷԴՎԱՐԴ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆԻ հետ:

— «Երբ Արցախը պաշարված էր» գրքի մտահղացումն ինչպե՞ս առաջացավ եւ ի՞նչ ճանապարհ անցավ մինչեւ հրատարակվելը:

— Նախապես գիրքը մտադիր էի հրատարակել «Պաշարված Արցախը» վերնագրով: Կապ հաստատեցի մեր Արցախի գրողների միության նախագահ Նորեկ Գասպարյանի եւ Արցախի գրական միավորման նախագահ Կիմ Գաբրիելյանի հետ, նրանց առաջարկեցի ինձ ուղարկել պաշարված օրերին գրված գրողների ստեղծագործությունները: Ժողովածուի մեջ ամփոփված են 10 ամիս պաշարված Արցախի գրողների ստեղծագործությունները: Մինչ գիրքը պատրաստվում էր տպագրության՝ Արցախում տեղի ունեցան ռմբակոծություններ, սպանություններ եւ բռնի տեղահանում: Այսօր իմ սիրելի Արցախի գրողները Հակարի կամուրջն անցել են ու տեղավորվել Հայաստանում: Եվ «Պաշարված Արցախ» վերնագիրը վերածվեց «Երբ Արցախը պաշարված էր»: Արդեն մեր գրողները Հայաստանում են, եւ գիրքը հրատարակվեց: Ի վերջո, նպատակս էր հրատարակել պաշարման ժամանակ արցախցի գրողների գրած գործերը, որը նաեւ պատմական փաստարկ էր: Ցավով պետք է ավելացնեմ, որ այդ պաշարման ժամանակ Արցախի գրողների միության երկարամյա նախագահ, հրաշալի գրող, կազմակերպիչ Վարդան Հակոբյանի սիրտը չդիմացավ` հեռացավ կյանքից: Եվ Վարդան Հակոբյանի ստեղծագործություններով էլ բացվում է գիրքը:

— Գիրքը թարգմանվելո՞ւ է այլ լեզուներով, որպեսզի աշխարհը կարդա եւ տեղեկանա այն ամենի մասին, ինչ կատարվել է Արցախում:

— Իհարկե, մի մասը արդեն տրված է թարգմանության: Ռուսերեն է թարգմանվելու, որոնք նաեւ կտպագրենք մեր «Литературная Армения» ամսագրում, որպեսզի մարդիկ կարդան եւ իմանան, թե Արցախում ինչ վիճակում են ապրել մեր հայրենակիցները: Պաշարման ժամանակ Արցախում ապրած նրանց օրերը նման էր գերմանական գերությանը` սովամահություն, դեղորայքի պակաս, ռմբակոծություն, ծանր հոգեբանական վիճակ եւ այլն: Եվ, փաստորեն, այս գիրքը հրատարկելու իմ հիմնական կռվանն այն էր, որ սա իրողություն է, թե ինչ վիճակում են եղել մարդիկ, երբ պաշարված էր Արցախը: Ալիեւի օգնականը եւ այլ գիշատիչ փորձագետներ, որ ասում են` անհասկանալի է, թե արցախցիներն ինչու փախան Արցախից, ուղղակի, ստում են եւ վկա են բերում ՄԱԿ-ի` իրենց կողմից բերված առաջին ներկայացուցիչներին: Սա մի այնպիսի լկտի արտահայտություն է, որը մարդուն կարող է խենթացնել:

— Պարոն Միլիտոնյան, մոտավորապես որքա՞ն գրողներ են Արցախից տեղահանվել:

— Արցախի գրողների միության 40-ից ավել գրողներ տեղահանվել եւ բնակություն են հաստատել Հայաստանի տարբեր շրջաններում: Նրանք երկար ժամանակ իրար չէին տեսել: Եվ, փաստորեն, գրքի ներկայացումը եղավ առանցք, որ գան իրար տեսնեն, հաղորդակցվեն միմյանց հետ, ինչպես սովոր էին հանդիպելու Արցախում: Իհարկե, այդ հանդիպման ժամանակ մենք նաեւ աշխարհին ուղերձներ հղեցինք՝ ճանաչելու Արցախի պաշարման իրական պատկերը: Միջազգային քաղաքական եւ այլ ուժերը այդ օրերին քար լռություն էին պահպանում, եղան նաեւ անարդյունք կոչեր: Արցախը ռմբակոծվում էր, միջնորդություն չկար կանխելու այդ արհավիրքը: Եվ Արցախը դեմ հանդիման ելավ աշխարհի սառը անտարբերությանը: Մինչդեռ մենք մեր գիտակցության մեջ ներարկել էինք շատ փափուկ, ռոմանտիկ, մեզ հաճելի գաղափարներ, թե՝ բա աշխարն ինչ կասի: Իսկ «աշխարհ» ասելով՝ չգիտենք, թե ինչ է աշխարհը: Աշխարհը ուժեղներինն է: Իրենք են կառավարում: Եվ այդ ուժեղները եթե կարողանան ինչ-որ բան կանխել, կկանխեն: Եթե ոչ` չեն կանխի: Մնացածը ուղղակի նրանց նվագի տակ պարողներ են: Երբ Արցախը պաշարված էր, թշնամու նվագի տակ պարողներ շատ եղան: Այդ իմաստով մեր գիտակցությունն էլ պետք է կարծրացնենք, պնդացնենք իմաստությամբ ու ճանաչելիությամբ: Դարերով ապրելով միմյանց հետ՝ լավ չենք ճանաչել ոչ ինքներս մեզ, ոչ հարեւան ժողովուրդներին: Այս ամենը եղավ, որպեսզի ճիշտ ընկալենք: Մենք մեզ համար ինչ-որ բաներ էինք հորինել` մեր արդարությունը, բարությունը, մենք ուժեղ ժողովուրդ ենք, մենք քրիստոնյա ենք... Իսկ այս ամենը ուժեղների համար նշանակություն չունի: Գիշատիչ երկրների համար նույնիսկ ծիծաղելի է, զավեշտ է: Քանի իրենք ուժ ունեն` գրավելու են: Մենք պետք է կարողանանք դիվանագիտական, քաղաքական մեր ուժով մեզ պաշտպանել: Այսօր մենք ավելի սթափվելու, լրջանալու, հավաքվելու, չարենցյան խորհրդի` միասնության կարիքն ունենք:

— Ինչ եք կարծում, այսօր շատերը հասկանո՞ւմ են չարենցյան միասնության խորհրդի իմաստը:

— Ցավոք սրտի, մենք բառերը լավ չենք հասկանում եւ չենք պատկերացնում ինչ է միասնությունը: Միասնություն անվան տակ ամեն խումբ, կուսակցություն, հասարակական կազմակերպություն մտածում է, որ իրեն միանան, իր ասածը կրկնեն: Ահա, թե շատերի գիտակցության մեջ «միասնություն» բառն ինչ է նշանակում: Այնինչ Չարենցը այնքան մեծ էր, որ այդ ամենն ընդգրկելով, ասում էր` եղբայրնե՛ր, իրար հետ կարողացեք աշխատել, հանդուրժել, ճանաչել իրար: Եվ թող միասնության ուժը լինի մեր մեջ դիմադրողականության, պայքարի, անվտանգության հիմքը: Գեղարվեստն իր մեջ այդպիսի ուղերձներ ունի, իսկ քաղաքական շատ դեմքեր մտածում են, որ գեղարվեստը պետք է ծառայի իրենց եւ ասի այն, ինչ իրենք են մտածում: Իրենք չեն դատում, որ գրողը` հավաքական մի երեւույթ է... Ինքն ունի իր հանրահաշիվը, իր աստղաբաշխությունը: Իսկ շատերը գրողին ուղղակի միջնորդ, տեր, ծառա են պատկերացնում: Սակայն, ցավոք սրտի, կլինեն այնպիսի մտավորականներ էլ, որոնց հաճելի կլինի ծառայել որոշակի ուժերի: Քավ լիցի, ամեն մարդ ազատ է իր որոշման մեջ: Ես երբեք չեմ եղել այն մարդը, որ այլոց (լինի ընկեր, ծանոթ, թե ՀԳՄ անդամ) բացատրեմ, թե ինչպես պետք է գրի, ինչ պետք է անի: Ամեն գրող ինքն է որոշում իր անելիքը: Եվ ինքն էլ իր արածի համար ընթերցողի, պատմության առջեւ պատասխանատու է:

— Վերջին ժամանակաշրջանում թիրախավորվում են հատկապես գրողները: Ի՞նչ կասեք այս մասին:

— Այո, չգիտես ինչու, միշտ թիրախում հայտնվում են գրողները: Մենք պետք է շատ ուշադիր լինենք եւ թույլ չտանք, որ մտավորականությանը, արվեստի բնագավառի մարդկանց վարկաբեկեն: Շատերը չեն հասկանում, որ այդ բնագավառից լինելու են մի քանի հոգի, որ մնալու են պատմության մեջ: Իսկ այն ուժերը, որոնք փորձում են վարկաբեկել որեւէ մեկին, երեւի, մի քանի տարի հետո չեն էլ հիշվի: Շատ քաղաքական ուժեր՝ լինի իշխանություն, թե ընդդիմություն, իրենք պետք է իրենց ծրագրերով առաջարկեն գործունեության ընթացք, նպատակ եւ իրենք իրենցից պահանջեն: Գրողը պետք է պահանջի իրենցից, ոչ թե նրանք պիտի գրողից պահանջեն: Այս վիճակը մենք պետք է ընկալենք, հասկանանք եւ այդպիսի մտածողներին ասենք` գնա Թումանյան, Իսահակյան, Տերյան, Չարենց, Գրիգոր Զոհրապ, Գուրգեն Մահարի, Հրանտ Մաթեւոսյան եւ մյուս մեծերին կարդա եւ ժամանակակից հայտնի գրողների կարդա, նոր հասկացի` ինչ բան է գրողը: Թեպետ ժամանակին հենց իմ թվարկած գրողները բոլորն էլ քարկոծվել են, եւ նրանց նույնիսկ չեն էլ լսել: Ուրեմն՝ մենք գրողին, գրողի ձեռագիրը պաշտպանելու, այդ ձեռագրով մեր երկրի վիճակը, երկրի ներկան ու ապագայի տեսիլքները պաշտպանելու համար ենք: Այդ իմաստով այս գիրքը ես համարում եմ այս ժամանակվա մեջ աշխարհին ցույց տալու մի ճշգրիտ փաստարկում:

–ՀԳՄ–ն աջակցե՞լ եւ աջակցո՞ւմ է արցախցի գրողներին:

— Գարնանը, երբ Արցախը պաշարված էր, արցախցի հայտնի գրող Կիմ Գաբրիելյանի հետ հրատարակեցինք արցախցի 7 գրողի գրքերը: Հուլիսի 4-ին ՀԳՄ-ում տեղի ունեցավ Արցախի գրողների` Արիս Արսենի, Ռոբերտ Եսայանի, Մարտիրոս Ոբնեցու, Անահիտ Քոչարյանի, Զինաիդայի, Ժաննա Բեգլարյանի եւ Դավիթ Միքայելյանի գրքերի ներկայացումը: Մեր գրական կազմակերպությունը օժանդակել եւ օժանդակելու է արցախցի գրողներին մեր ստեղծագործական հնարավորության սահմաններում, որպեսզի նրանք դեպրեսիաներից մի քիչ կարողանան ձերբազատվել: Փորձում ենք նաեւ հրատարակման հարցերում օգտակար լինել: Մեր ՀԳՄ–ի կլոր սրահը տրվելու է արցախցի գրողներին՝ միջոցառումների, հանդիպումների եւ քննարկումների համար: Գրողների հետ հիմնականում հոգեբանական աշխատանք էլ պետք է տարվի: Ինչ մենք կարող ենք անել, պետք է անենք: ԿԳՄՍ նախարարությունում մոտ 20 գրական գործի հրատարակման դրամաշնորհային ծրագիր կա` թարգմանություն եւ գեղարվեստական գործի հրատարակության համար նախատեսված: Նամակով պատրաստվում ենք դիմելու ԿԳՄՍ նախարար տիկին Անդրեասյանին, որպեսզի մեր դրամաշնորհն ընդլայնվի, որովհետեւ 40-ից ավել Արցախի գրողների միության անդամներ այստեղ են, որպեսզի նրանք էլ կարողանան մասնակցել դրամաշնորհին: Հուսով եմ՝ արցախցի գրողների համար նրանց կողմից որոշակի վերաբերմունք կլինի եւ կընդլայնվի, որպեսզի նրանց գործերն էլ հրատարակենք: Ժամանակին, երբ կար պետական աջակցություն ժամանակակից գեղարվեստական գրականությանը, այդ ծրագիրը մենք փոխանցել էինք նաեւ Արցախի գրողներին: Եվ այնտեղ Մշակույթի նախարարությունն առանձին ծրագիր էր կազմել, ու որոշակի դրամաշնորհ, աջակցություն Արցախի գրողները ստանում էին: Հիմա նրանք եկել են այստեղ եւ, փաստորեն, զրկվել են պետական աջակցությունից: Կարծում եմ՝ արցախցի մեր գրչակից եղբայրներին եւ քույրերին բոլորս պետք է ուշադիր եւ օգտակար լինենք:

ՆՈՒՆԵ ԶԱՔԱՐՅԱՆ

Այս թեմայով Ռուսաստանը շահագրգռված է ՀԱՊԿ-ում Հայաստանի մասնակցությամբ․ Լավրով Հայկական եւ վրացական կուսակցությունները քննարկումներ են անցկացրել Ադրբեջանը երկու պայման ունի Հայաստանի հետ խաղաղության համաձայնագիր ստորագրելու համար Տիգրան Ավանեսյանը հրավիրվել է Հայաստանի հավաքական Խաղաղությունը երեխաների լեզվով՝ պարզ, մաքուր, անկեղծ