Ի՞նչ են նախատեսել Թուրքիան և Ադրբեջանը Հայաստանում. Մուշեղ Խուդավերդյան

«Ի­րա­վունք TV»-ի տա­ղա­վա­րում զրու­ցել ենք թուր­քա­գետ-մի­ջազ­գայ­նա­գետ ՄՈՒՇԵՂ ԽՈՒԴԱՎԵՐԴՅԱՆԻ հետ՝ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի կար­գա­վոր­ման թուր­քա­կան կող­մի հա­տուկ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Սեր­դար ­Քըլ­ըչի` ­Հա­յաս­տան կա­տա­րած այ­ցի, ինչ­պես նաեւ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հնա­րա­վոր զար­գա­ցում­նե­րի շուրջ:

- Ինչ­պես գի­տենք, վեր­ջերս ­Քըլըչն այ­ցե­լեց ­Հա­յաս­տան։ Ըստ ­Ձեզ, ո՞րն էր այդ պաշ­տո­նա­կան այ­ցի հիմ­նա­կան նպա­տա­կը:

- ­Քըլ­ըչի այ­ցը ­Հա­յաս­տան կա­յա­ցավ «Թ­րամ­փի ու­ղու» պայ­մա­նագ­րի նա­խաս­տո­րագ­րու­մից հե­տո։ Չ­նա­յած քննարկ­ված հար­ցե­րին՝ էա­կան արդ­յունք­ներ չար­ձա­նագր­վե­ցին։ Այ­ցը հիմ­նա­կա­նում կրում էր ճա­նա­չո­ղա­կան բնույթ, ո­րի ըն­թաց­քում կող­մե­րը փոր­ձե­ցին վե­րագ­նա­հա­տել միմ­յանց դիր­քո­րո­շում­նե­րը։

Քն­նար­կում­նե­րը վե­րա­բե­րում էին այն պայ­ման­նե­րին, ո­րոնք կա­րող են ա­ռա­ջա­նալ հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի կար­գա­վո­րու­մից հե­տո եւ հիմք հան­դի­սա­նալ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հնա­րա­վոր զար­գաց­ման հա­մար։ ­Թուր­քա­կան կող­մը պատ­վի­րա­կութ­յուն էր ու­ղար­կել բա­ցա­ռա­պես ճա­նա­չո­ղա­կան շփում­նե­րի նպա­տա­կով։

Ն­շենք, որ ­Թուր­քիա­յի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը նախ­կի­նում եւս հայ­տա­րա­րել էր`քա­նի դեռ հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը կար­գա­վոր­ված չեն, հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մա­սին խո­սե­լը ժա­մա­նա­կից շուտ եւ ա­նի­մաստ է։ ­Հե­տե­ւա­բար, քա­նի դեռ չկա հստակ պայ­մա­նա­գիր կամ կա­յու­նաց­ված պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յուն, նման այ­ցե­րը պետք է դի­տարկ­վեն որ­պես ճա­նա­չո­ղա­կան բնույ­թի նա­խա­ձեռ­նութ­յուն­ներ։

- Ի՞նչ կա­սեք այն մա­սին, որ ԱԺ ՔՊ խմբակ­ցութ­յան քար­տու­ղար Ար­թուր ­Հով­հան­նիս­յա­նի գնա­հատ­մամբ`հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում ի­մի­տա­ցիա չկա։

- ­Գի­տեք, հայ-թուր­քա­կան շփում­ներ միշտ էլ ե­ղել են։ Երբ դե­ռեւս ­Հա­յաս­տա­նն ան­կա­խա­ցավ ­խորհր­դա­յին հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րից, ­Թուր­քիան ա­ռա­ջին պե­տութ­յունն էր, որ ճա­նա­չեց ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խութ­յու­նը։ Դ­րա­նից հե­տո ­Թուր­քիան բազ­միցս պատ­վի­րա­կութ­յուն­ներ է ու­ղար­կել ­Հա­յաս­տան՝ քննար­կե­լու հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը։ ­Սա­կայն, ղա­րա­բաղ­յան հա­կա­մար­տութ­յան հար­ցե­րը չեն կար­գա­վոր­վել։

Այս պա­հին ի­րա­վի­ճա­կը այն­պի­սին է, որ չնա­յած ղա­րա­բաղ­յան հար­ցը հա­մար­վում է ար­դեն անց­յալ փու­լում գտնվող խնդիր, այ­սինքն՝ այն ո­րե­ւէ ռազ­մա­կան ա­ռու­մով այ­լեւս օ­րա­կար­գում չէ, հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը կրկին կար­գա­վոր­ված չեն։ ­Սահ­ման­նե­րը շա­րու­նա­կում են մնալ փակ, դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ էլ չեն հաս­տատ­վել։ Այս ա­ռու­մով կա­րե­լի է ա­սել, որ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը մնում են նույն վի­ճա­կում, ինչ­պի­սին ե­ղել են ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խա­ցու­մից ի վեր։

­Կա­րե­լի է պնդել, որ քա­նի դեռ հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը չեն կար­գա­վոր­վել, ա­պա­ցույ­ցա­յին հիմ­քով ­Թուր­քիան չի բա­ցի ­Հա­յաս­տա­նի հետ սահ­մա­նը։ Ինչ էլ որ պա­տա­հի, այդ­պի­սի պայ­մա­նը դրվել է հենց ­Թուր­քիա­յի ղե­կա­վա­րութ­յան կող­մից։ ­Նույ­նիսկ այն ժա­մա­նակ, երբ ­Թուր­քիան ճա­նա­չեց ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խութ­յու­նը, նման նա­խա­պայ­ման­ներ դրվել էին: ­Կա­րե­լի է ա­սել, որ ­Թուր­քիա­յի պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը հենց այդ սկզբուն­քին էլ միտ­ված է։

Այ­սինքն՝ ե­թե ան­գամ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը կար­գա­վոր­վեն, դա դեռ չի նշա­նա­կում, որ ­Հա­յաս­տա­նի եւ ­Թուր­քիա­յի մի­ջեւ ա­մեն ինչ հարթ է ըն­թա­նա­լու։ ­Թուր­քիան դե­ռեւս ու­նի նա­խա­պայ­ման­ներ, ո­րոնք, ըստ իր դիր­քո­րոշ­ման, պետք է կա­տար­վեն։ Ա­մե­նահս­տակ նա­խա­պայ­ման­նե­րից մե­կը ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան հարցն է․ թուր­քա­կան կող­մը ա­ռա­ջար­կում է ստեղ­ծել հանձ­նա­ժո­ղով, ո­րը պետք է քննար­կի 1915 թվա­կա­նի ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը, եւ միայն այդ քննար­կում­նե­րից հե­տո կող­մե­րը կհաս­նեն հա­մա­ձայ­նութ­յան։

­Հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հիմ­նա­կան խնդի­րը հենց սա է ե­ղել։ Մ­յուս խնդի­րը կապ­ված էր հայ-թուր­քա­կան սահ­մա­նի հետ, քա­նի որ այն կար­գա­վոր­վում էր ­Կար­սի պայ­մա­նագ­րով։ Այ­սօր կող­մե­րը հստակ հա­մա­ձայ­նութ­յան են ե­կել, որ հայ-թուր­քա­կան ներ­կա­յիս սահ­մա­նը պաշ­տո­նա­պես ճա­նաչ­վում է որ­պես եր­կու պե­տութ­յուն­նե­րի պե­տա­կան սահ­ման։

- ­Հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի օ­րա­կար­գում կար­ծես հա­մա­ձայն վեր­ջին հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րի՝ Ցե­ղաս­պա­նութ­յան հար­ցը ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան օ­րա­կար­գում փոք­րա­ցել է։ ­Դա ինչ­պի­սի՞ ազ­դե­ցութ­յուն կա­րող է ու­նե­նալ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի զար­գաց­ման վրա։

-  Այս հար­ցում ­Թուր­քիան նշել է, որ քա­նի որ առ­կա է քա­ղա­քա­ցիա­կան քա­րոզ­չութ­յուն, ո­րը հիմ­նա­կա­նում կապ­ված է Ցե­ղաս­պա­նութ­յան խնդրի հետ, ­Թուր­քիան կրկին խնդիր­ներ կու­նե­նա ­Հա­յաս­տա­նի հետ։ Այ­սինքն՝ նույ­նիսկ ­Նե­մե­սի­սի ար­ձա­նը, ո­րը տե­ղադր­վել է, բա­վա­կան կոշտ ար­ձա­գանք է ստա­ցել։ ­Սա ցույց է տա­լիս, որ դե­ռեւս հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում առ­կա են խնդիր­ներ։

­Թուր­քիան նշել է, որ խնդիր­ներ կան ­Հա­յաս­տա­նի հետ այն պա­րա­գա­յում, երբ քննարկ­վում են հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան խնդիր­նե­րը։ ­Սա­կայն մնա­ցած հար­ցե­րի մա­սով, ինչ­պես Ա­լիեւն է նշում, ­Հա­յաս­տա­նի «տնա­յին աշ­խա­տանք­ն» առ­կա է։ Այ­սինքն՝ թուր­քա­կան կող­մը նշում է, որ ­Հա­յաս­տանն իր կող­մից պետք է կա­տա­րի ո­րո­շա­կի քայ­լեր։

Այս հար­ցում՝ հա­կա­թուր­քա­կան քա­րոզ­չութ­յու­նը վե­րաց­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցը պետք է լի­նի երկ­կող­մա­նի։ ­Նաեւ հա­կա­հայ­կա­կան քա­րոզ­չութ­յու­նը պետք է դա­դա­րեց­վի։ ­Կար­ծում եմ, սա ա­ռա­վել հեշտ կլի­նի սահ­ման­նե­րի բա­ցու­մից հե­տո։

Ինչ վե­րա­բե­րում է մի­ջազ­գա­յին օ­րա­կար­գում Ցե­ղաս­պա­նութ­յան հար­ցին, կա­րե­լի է ա­սել, որ այն երկր­նե­րը, ո­րոնք ճա­նա­չել են Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը, բնավ ո­րե­ւէ ճնշում չեն գոր­ծադ­րում ­Թուր­քիա­յի վրա, եւ դրա­նից ի­րենց հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը ­Թուր­քիա­յի հետ չեն փոխ­վել։ Այ­սինքն՝ Ցե­ղաս­պա­նութ­յան հար­ցը հա­ճախ օգ­տա­գործ­վում է որ­պես նեղ հնա­րա­վո­րութ­յուն՝ ­Թուր­քիա­յից ո­րոշ «զի­ջում­ներ» ստա­նա­լու հա­մար՝ շատ այլ պե­տութ­յուն­նե­րի կող­մից։ Այս ա­ռու­մով կա­րե­լի է նշել նաեւ, որ հայ­կա­կան եւ թուր­քա­կան կող­մերն այս հար­ցում եւս ա­նե­լիք ու­նեն։

- Ինչ­պի­սի՞ փու­լում են ներ­կա­յում գտնվում հայ-ռու­սա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը եւ ի՞նչ ազ­դե­ցութ­յուն կա­րող են ու­նե­նալ այդ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը հայ-թուր­քա­կան շփում­նե­րի վրա:

- ­Նախ պետք է ընդգ­ծել, որ հայ-ռու­սա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը ներ­կա­յումս դար­ձել են բա­վա­կա­նին եր­կի­մաստ եւ ո­րոշ ա­ռու­մով մշու­շոտ։ ­Հայ­կա­կան կող­մը հա­ճախ դժգո­հում է ռու­սա­կան դիր­քո­րո­շում­նե­րից, իսկ ­Ռու­սաս­տանն էլ իր հեր­թին դժգոհ է հայ­կա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի քայ­լե­րից։  Չ­նա­յած այն հան­գա­ման­քին, որ ­Հա­յաս­տա­նը շա­րու­նա­կում է լի­նել ՀԱՊԿ-ի եւ ԵԱՏՄ-ի ան­դամ, վեր­ջին տա­րի­նե­րին նկատ­վում է իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի վա­րած քա­ղա­քա­կա­նութ­յան փո­փո­խութ­յուն. Ե­րե­ւա­նը ա­վե­լի ակ­տի­վո­րեն փոր­ձում է զար­գաց­նել հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը Եվ­րա­միութ­յան եւ մի շարք ա­րեւմտ­յան կա­ռույց­նե­րի հետ։

Այս հա­մա­տեքս­տում տե­ղին է հի­շեց­նել ­Ռու­սաս­տա­նի ԱԳՆ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ ­Մա­րիա ­Զա­խա­րո­վա­յի խոս­քե­րը, որ «ե­թե եր­կու ա­թո­ռի վրա նստես, ճող­վածք կստա­նա­ս»։ Այս ար­տա­հայ­տութ­յու­նը խորհր­դան­շում է այն բարդ ի­րա­վի­ճա­կը, ո­րում հայտն­վել է ­Հա­յաս­տա­նը՝ փոր­ձե­լով հա­վա­սա­րակշ­ռել իր հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը թե՛ ­Ռու­սաս­տա­նի, թե՛ Ա­րեւ­մուտ­քի հետ։ Արդ­յուն­քում ստեղծ­վել է ի­րա­վի­ճակ, երբ եր­կուսն էլ՝ ե՛ւ ­Մոսկ­վան, ե՛ւ ա­րեւմտ­յան գոր­ծըն­կեր­նե­րը անվս­տա­հութ­յուն են ար­տա­հայ­տում Ե­րե­ւա­նի նկատ­մամբ։

Այս­պի­սով՝ կա­րե­լի է ար­ձա­նագ­րել, որ ­Հա­յաս­տա­նի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն այ­սօր բախ­վում է երկ­կողմ դժվա­րութ­յուն­նե­րի։ ­Մի կող­մից` ­Ռու­սաս­տա­նի հետ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում առ­կա են լուրջ հար­ցեր, մյուս կող­մից՝ Ա­րեւ­մուտ­քը եւս հստակ չի ըն­դու­նում Ե­րե­ւա­նի այս­պի­սի վար­քա­գի­ծը։ ­Հե­տե­ւա­բար, ­Հա­յաս­տա­նի հա­մար անհ­րա­ժեշտ է հստա­կեց­նել սե­փա­կան ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­յուն­նե­րը եւ ընտ­րել այն­պի­սի ռազ­մա­վա­րութ­յուն, ո­րը թույլ կտա խու­սա­փել եր­կա­կի մո­տե­ցում­նե­րի ա­ռա­ջաց­րած ռիս­կե­րից։

ԴԻԱՆԱ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

Այս թեմայով Ովքե՞ր են Արշակ Սրբազանի ենթադրյալ հեռացումը պահանջող հոգեւորականները (ֆոտո) Նստած սպասում եմ, թե երբ գետը կքշի դիակները. ԴՕԿ կուսակցության նախագահ Ա. Խուդավերդյան Արծրուն Հովհաննիսյանը ստում է. Մուշեղ Խուդավերդյան Վստահեցնում եմ` գալիք ընտրություններին մասնակցելու ենք, պատրաստվում ենք դրան. Խուդավերդյան Կա՛մ հարաբերությունների կարգավորում, կա՛մ՝ ցեղասպանության միջազգային ճանաչում. Մուշեղ Խուդավերդյան