«ԾԵՐ ԱՂՎԵՍՆ» ԱՅՍ ԱՆԳԱՄ ԿԿԱՐՈՂԱՆԱ՞ ԴՈՒՐՍ ՊՐԾՆԵԼ ԹԱԿԱՐԴԻՑ

­Քա­նիցս են­թադ­րութ­յուն ներ­կա­յաց­նե­լու ա­ռիթ­ներ ու­նե­ցել ենք, որ սի­րիա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը պտտվե­լով, հետ­հար­ված են հասց­նե­լու Էր­դո­ղա­նին: Եվ այն, ինչ վեր­ջին օ­րե­րին տե­ղի է ու­նե­նում ­Թուր­քիա­յում, միան­շա­նակ հաս­տա­տում է այդ են­թադ­րութ­յուն­նե­րը:

ՈՎ Է ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԻՉԸ

­Նա­խօ­րեին ­Թուր­քիա­յի պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րար ­Յա­շար Գ­յու­լե­րը հրա­մա­յել է վե­րա­դարձ­նել թուր­քա­կան զոր­քե­րը ­Սի­րիա­յից՝ երկ­րի ներ­սում ան­կա­յուն ի­րա­վի­ճա­կի պատ­ճա­ռով։ ­Միայն այդ փաստն ար­դեն իսկ հու­շում է, թե թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի մոտ ինչ­քան մեծ են մտա­հո­գութ­յուն­նե­րը տե­ղի ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձութ­յու­նն­երի հետ կապ­ված:

Ի­հար­կե, ա­ռա­ջին հա­յաց­քից ներ­թուր­քա­կան այս մասշ­տա­բա­յին ակ­ցիա­նե­րը, ո­րոնք գնա­լով «գու­նա­վոր հե­ղա­փո­խութ­յան» տեսք են ստա­նում, զուտ ներ­քին խմո­րում­նե­րի արդ­յունք է: Ավե­լին, Էր­դո­ղա­նի վատ (ո­մանց կար­ծի­քով՝ մի­գու­ցե փայ­լուն) հաշ­վարկ­նե­րի հե­տե­ւանք: Ի վեր­ջո, հենց Էր­դո­ղա­նի հանձ­նա­րա­րութ­յամբ է, որ անս­պա­սե­լի հար­ված հասց­րեց ընդ­դի­մութ­յա­նը՝ կա­լա­նա­վո­րե­լով վար­կա­նի­շով ի­րե­նից էա­պես ա­ռաջ ան­ցած Ս­տամ­բու­լի քա­ղա­քա­պետ Էք­րեմ Ի­մա­մօղ­լո­ւին և ­մոտ 100 այլ ան­ձանց: Տա­րած­ված է նաեւ այն կար­ծի­քը, թե ­Սի­րիա­յում հա­ջո­ղութ­յու­ններն էյ­ֆո­րիկ վի­ճա­կի են հասց­րել Էր­դո­ղա­նին, նրա մոտ մե­ծաց­րել ինք­նավս­տա­հութ­յան մա­կար­դա­կը, եւ ե­կել է այն մտքին, որ հար­մար պահ է՝ գա­լիք ընտ­րութ­յուն­նե­րում իշ­խա­նութ­յու­նը վերց­նել պատ­րաստ­վող ընդ­դի­մութ­յա­նը մեկ հար­վա­ծով գլխա­տե­լու հա­մար, ո­րից հե­տո իր իշ­խա­նութ­յան վե­րար­տադր­մա­նը խան­գա­րող ո­րե­ւէ գոր­ծոն չի մնա: Ըստ նույն վար­կա­ծի, Էր­դո­ղա­նը, ի­հար­կե, հաս­կա­նում էր, որ դրան կհա­ջոր­դի զանգ­վա­ծա­յին բո­ղո­քի ա­լիք: ­Բայց նաեւ, որ նա, որ­պես բարդ ի­րա­վի­ճակ­նե­րում ճիշտ կողմ­նո­րոշ­վե­լու ու­նակ գոր­ծիչ, այդ ա­լի­քի դեմն առ­նե­լու մի­ջոց­ներ եւս կան­խավ մշա­կել է:

­Բայց սրան զու­գա­հեռ, այլ վար­կած եւս շրջա­նառ­վում է: Այն հիմն­ված է հե­տեւ­յալ տրա­մա­բա­նութ­յան վրա. այն, որ Էր­դո­ղա­նը բա­ռա­ցիո­րեն ստիպ­ված էր ներ­կա ի­րա­վի­ճա­կում հար­ված հասց­նել ընդ­դի­մութ­յա­նը եւ փոր­ձեր ձեռ­քը վերց­նել երկ­րում բա­ցար­ձակ սուլ­թա­նա­կան մա­կար­դա­կի իշ­խա­նութ­յուն, ել­նե­լով նաեւ այն փաս­տա­ցի ի­րո­ղութ­յուն­նե­րից, ո­րոնք այս պա­հին զար­գա­նում են տա­րա­ծաշր­ջա­նում եւ աշ­խար­հում, են­թադ­րե­լի էր: Մ­յուս կող­մից էլ, ան­գամ հան­րա­հա­վա­քա­յին այս նախ­նա­կան եր­կու օ­րե­րը ցույց են տա­լիս, որ դրանք փայ­լուն կազ­մա­կերպ­վա­ծութ­յուն, կա­ռա­վա­րում, այ­սինքն՝ նաեւ ֆի­նան­սա­վո­րում եւ, այս­պես ա­սենք, ար­տա­քին «թի­կուն­քա­յին ա­պա­հով­վա­ծութ­յուն» ու­նեն: Այ­սինքն, ա­մեն ինչ գա­լիս է այս հար­ցադր­մա­նը. իրա­կա­նում Էր­դո­ղանն ի՞ն­քը կազ­մա­կեր­պեց այս ա­մե­նը: ­Թե՞ ո­րո­շա­կի գե­րու­ժեր նրան դրե­ցին այն­պի­սի հաշ­վարկ­ված վի­ճա­կում, որ այլ տար­բե­րակ չու­նե­նա­լով, նա ստիպ­ված էր գոր­ծար­կել մի մե­խա­նիզմ, ո­րը կբե­րեր նման ցնցու­մա­յին վի­ճա­կի, այն է՝ խա­ղը կազ­մա­կերպ­ված է ար­տա­քին խա­ղա­վար­նե­րի կող­մից: Եվ այն, որ Էր­դո­ղա­նը ստիպ­ված է ներ­կա բարդ ի­րա­վի­ճա­կում իր զոր­քե­րը հետ քա­շել սի­րիա­կան ուղ­ղութ­յու­նից (ին­չը կա­րող է ան­կան­խա­տե­սե­լի շրջա­դարձ դառ­նալ նախ­նա­կան ծրագ­րե­րի հա­մար), ա­վե­լի մեծ հա­վա­նա­կա­նութ­յուն է տա­լիս երկ­րորդ տար­բե­րա­կին:

­Կան նաեւ այլ գոր­ծոն­ներ, ո­րոնք ի­րենց հեր­թին են ակ­նար­կում այն մա­սին, որ գործ ու­նենք ոչ թե Էր­դո­ղա­նի կազ­մա­կեր­պած, այլ՝ ար­տա­քին խա­ղի հետ: ­Նախ, զանգ­վա­ծա­յին ա­լի­քի բռնկման հենց ա­ռա­ջին ժա­մե­րից այն ծան­րա­գույն հար­ված դար­ձավ թուր­քա­կան տնտե­սութ­յան հա­մար: ­Տար­բեր աղբ­յուր­նե­րի գնա­հատ­մամբ, մեկ օ­րում թուր­քա­կան բան­կե­րը ստիպ­ված էին 10 մի­լիարդ դո­լա­րի կար­գի գու­մար հա­նել շու­կա՝ թուր­քա­կան լի­րա­յի ան­կա­ռա­վա­րե­լի պայթ­յուն թույլ չտա­լու հա­մար: Ու այս­տեղ կա մեծ հարց, թե ներ­քին ռե­սուրս­ներն այդ տեմ­պե­րով քա­նի՞ օր կբա­վա­րա­րեն նման պայթ­յու­նը կան­խե­լու հա­մար: Ա­ռա­վել եւս, որ զու­գա­հե­ռա­բար ֆոն­դա­յին բոր­սա­նե­րում պայթ­յու­նը կան­խել չի հա­ջող­վում. ­թուր­քա­կան ա­ռանց­քա­յին ըն­կե­րութ­յուն­նե­րի բաժ­նե­տոմ­սե­րը հաշ­ված ժա­մե­րի ըն­թաց­քում 10 եւ ա­վե­լի տո­կո­սով ան­կում գրան­ցե­ցին: Ակն­հայտ է նաեւ, որ չկա ե­րաշ­խիք, որ այս ա­մե­նը չի տա­նի տնտե­սա­կան հա­մա­տա­րած կո­լապ­սի, եւ են­թադ­րել, որ Էր­դո­ղա­նը գի­տակց­ված, սե­փա­կան հաշ­վարկ­նե­րից ել­նե­լով է գնա­ցել նման ռիս­կի, թե­րեւս այն­քան էլ տե­ղին չէ: ­Մեկ նյո­ւանս եւս. ընդ­դի­մա­դիր զանգ­ված­նե­րը հենց ա­ռա­ջին օ­րը սկսե­ցին հա­մա­տա­րած դար­ձող հար­ձա­կում­ներ պե­տա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի վրա: Դ­րա հե­տա­գա ըն­թաց­քը կանգ­նեց­նե­լու հա­մար հնա­րա­վոր է, որ Էր­դո­ղա­նը ստիպ­ված լի­նի բա­նա­կը գոր­ծի դնել, ո­րի դեպ­քում կտրուկ կմե­ծա­նա քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի վտան­գը, ա­ռա­վել եւս, որ այդ ա­մե­նին կա­րող է գու­մար­վել նաեւ քրդա­կան գոր­ծո­նը: Ու նույն հարցն է՝ Էր­դո­ղա­նը կա­րո՞ղ էր դի­տա­վոր­յալ գնալ նման ահ­ռե­լի ռիս­կի. է­լի քիչ հա­վա­նա­կան տար­բե­րակ է:

ԻՆՉ ՊԱՏԿԵՐ Է ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՇՈՒՐՋ

Այս ա­մե­նով հան­դերձ, պետք է նաեւ հաշ­վի առ­նել այն խոր­քա­յին գոր­ծոն­նե­րը, ո­րոնք ի­րենց հեր­թին Էր­դո­ղա­նի իշ­խա­նութ­յան մնա­լը դարձ­նում են շատ ա­ռանց­քա­յին ու­ժե­րի հա­մար ոչ ցան­կա­լի: ­Նախ հի­շենք, որ տա­րի­ներ ա­ռաջ, երբ Էր­դո­ղա­նը նո­րից կանգ­նած էր «գու­նա­վոր հե­ղաշրջ­ման» շե­մին, նա բա­ռա­ցիո­րեն ­Մոսկ­վա­յի եւ ­Թեհ­րա­նի օգ­նութ­յամբ փրկվեց: ­Բայց ա­սել, թե ­Սի­րիա ներ­խու­ժու­մից եւ ՌԴ-ի, Ի­րա­նի հետ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը վատ­թա­րաց­նե­լուն ուղղ­ված տար­բեր այլ քայ­լե­րից հե­տո Էր­դո­ղա­նը կրկին կա­րող է հու­սալ, որ նույն կար­գի ա­ջակ­ցութ­յուն կստա­նա, միամ­տութ­յուն է:

Մ­յուս ուղ­ղութ­յու­նը՝ ԱՄՆ-ն­ է: Թ­րամփը թեեւ միշտ էլ խո­սել է Էր­դո­ղա­նի հետ անձ­նա­կան լավ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մա­սին, սա­կայն գլո­բալ ի­մաս­տով ա­սել, թե ­Թուր­քիան ԱՄՆ-ի հա­մար շա­րու­նա­կում է նույն ռազ­մա­վա­րա­կան հե­տաքրք­րութ­յու­նը ներ­կա­յաց­նել, ինչ ժա­մա­նա­կին, դա էլ տե­ղին չէ: Ա­ռա­վել եւս, հաշ­վի առ­նե­լով այն սերտ կա­պե­րը, ո­րոնք Էր­դո­ղանն ու­նե­ցել եւ ու­նի Բ­րի­տա­նիա­յի հետ: Արդ­յուն­քում, այն, որ ­Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում Թ­րամ­փի ակ­տի­վութ­յու­նը տա­նե­լու է ի­րա­վի­ճա­կա­յին էա­կան փո­փո­խութ­յուն­նե­րի, դա մի կող­մից է։ Մ­յուս կող­մից, որ ԱՄՆ նա­խա­գա­հը հա­վա­նա­բար ար­դեն ո­րո­շում է կա­յաց­րել տա­րա­ծաշր­ջա­նում ա­ռանց­քա­յին դաշ­նակ­ցի մա­սին, և ­դա ան­կա­ռա­վա­րե­լի Ան­կա­րան չէ, իր հեր­թին է գործ­նա­կա­նում տե­սա­նե­լի:

Իս­րա­յե­լը, ի­հար­կե, Թ­րամ­փի հիմ­նա­կան հո­վա­նա­վոր­յալն է: Բայց այդ­քա­նը. ԱՄՆ-ի տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին թիվ 1 դաշ­նակ­ցի դե­րին այն չի կա­րող հա­վակ­նել` ել­նե­լով մասշ­տաբ­նե­րից եւ բնակ­չութ­յան թվից: Թիվ 1 դաշ­նակ­ցի, միան­շա­նակ, գո­նե Իս­րա­յե­լում տես­նում են ­Քուր­դիս­տա­նը, ո­րը միա­ժա­մա­նակ կա­րող է զսպօ­ղակ դառ­նալ Ի­րա­նի, ­Թուր­քիա­յի, ա­րա­բա­կան աշ­խար­հի հա­մար, բայց լի­նե­լով այդ բո­լոր ու­ժե­րի շրջա­պատ­ման մեջ, չի կա­րող «թռնել» ա­մե­րի­կա-իս­րա­յել­յան կա­ռա­վա­րու­մից:

­Սա Իս­րա­յե­լի եւ ­Թուր­քիա­յի միջև ծայ­րա­հեղ սուր բախ­ման թե­մա է, եւ Թուր­քիա­յում սրվող ներ­քա­ղա­քա­կան ճգնա­ժամը, ի­հար­կե, միան­շա­նակ ձեռն­տու է ա­ռա­ջին հեր­թին հենց ­Թել Ա­վի­վին: Իսկ «Քր­դա­կան խա­ղա­քար­տը» կա­րող է վեր­ջա­պես թա­ղել Էր­դո­ղա­նին: ­Հաշ­վի առ­նե­լով նաեւ, որ Թ­րամփն ար­դեն սկսել է ակ­տի­վութ­յուն ցու­ցա­բե­րել նաեւ սի­րիա­կան ուղ­ղութ­յամբ, դա, ըստ ա­մե­նայ­նի, կտրուկ կա­վե­լա­նա, երբ Ան­կա­րան սկսում է ան­գամ ­Սի­րիա­յում տե­ղա­կայ­ված կոն­տին­գեն­տը տե­ղա­շար­ժել ներ­թուր­քա­կան խնդիր­նե­րի ուղ­ղութ­յամբ: Ու հաշ­վի առ­նե­լով, որ Թ­րամփն ար­դեն իսկ կա­սեց­րել է սի­րիա­կան ներ­կա փաս­տա­ցի իշ­խա­նութ­յու­ննե­րի հետ Բայ­դե­նի սկսած շփում­նե­րը, այ­սինքն՝ ա­մե­րիկ­յան օ­րենք­նե­րով այդ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը մնում են ըն­դա­մե­նը, որ­պես ա­հա­բեկ­չա­կան խմբա­վո­րում, ա­պա կա­րե­լի է կռա­հել, թե ­Սի­րիա­յում ԱՄՆ-ի ակ­տի­վութ­յու­նը որ ուղ­ղութ­յամբ է զար­գա­նա­լու: Ու այս­տեղ, թե­րեւս, պետք է հի­շել ՄԱԿ-ի անվ­տան­գութ­յան խոր­հուրդ ներ­կա­յաց­ված ԱՄՆ-ի եւ ՌԴ-ի հա­մա­տեղ բա­նա­ձե­ւը: Վերջապես, պա­տա­հա­կա՞ն էր, որ ­Թուր­քիա­յում այս ցնցում­նե­րը սկսվե­ցին սի­րիա­կան վեր­ջին աղ­մուկ հա­նած ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին զու­գա­հեռ. Ն­ման պա­տա­հա­կա­նութ­յու­ններ չեն լի­նում:

Էր­դո­ղա­նը փոր­ձեց գնալ դե­պի ԵՄ-ի հետ մեր­ձե­ցում, որ­պես­զի նվա­զա­գույ­նի հասց­նի Թ­րամ­փի հետ առ­ճա­կատ­ման հե­տե­ւանք­նե­րը։ ­Դա նաեւ տնտե­սա­կան տե­սանկ­յու­նից կա­րող է օգ­տա­կար լի­նել ­Թուր­քիա­յի հա­մար: ­Սա­կայն ներ­կա ի­րա­վի­ճա­կում, որ­քան էլ որ ԵՄ-ի հա­մար ­Թուր­քիան ցան­կա­լի դաշ­նա­կից է, նույն­քան էլ՝ վտան­գա­վոր է. ԵՄ-ն կարող է ­խո­րը կախ­վա­ծութ­յան մեջ հայտն­վել թուր­քա­կան ռազ­մա­կան կոմ­պո­նեն­տից:

ՈՐՊԵՍ ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Ա­հա, մո­տա­վո­րա­պես այս ընդ­հան­րա­կան լանդ­շաֆ­տում էլ սկսվե­ցին թուր­քա­կան ներ­կա ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը, ո­րոնց թի­կունք­ում դժվար է Իս­րա­յե­լի (ԱՄՆ-ի) շուն­չը չզգալ: Այս ի­րա­վի­ճա­կում, թե­րեւս, եր­կու տար­բե­րակ է մնում:

1. Էր­դո­ղա­նը կկա­րո­ղա­նա այս բո­ղո­քի ա­լի­քը հան­դար­տեց­նել, պետք ե­ղած դեպ­քում՝ ան­գամ բա­նա­կի մի­ջո­ցով: ­Բայց միան­գա­մայն հա­վա­նա­կան է, որ այդ ըն­թաց­քում ստիպ­ված լի­նի ­Քուր­դիս­տա­նի ստեղծ­ման փաս­տին բախ­վել, ո­րը, հե­ռան­կա­րում, կոր­ծա­նում է նշա­նա­կում:

2. Չի կա­րո­ղա­նա հան­դար­տեց­նել, եւ դա կդառ­նա Էր­դո­ղա­նի վեր­ջը: ­Բայց է­լի կա ­Քուր­դիս­տա­նի հար­ցը, ո­րը, մեծ հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, ­Թուր­քիա­յին կտա­նի մաս­նատ­ման, ե­թե այն­տեղ ի հայտ գա շատ ա­վե­լի թույլ ղե­կա­վար:

Այ­սինքն, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, մենք ա­կա­նա­տես ենք լի­նում Էր­դո­ղա­նի պաշ­տո­նա­վար­ման վեր­ջին տա­րի­նե­րին, եթե ոչ՝ շաբաթներին երկ­րի բարձ­րա­գույն իշ­խա­նութ­յու­նում։ ­Նա դժվար թե 2028 թվա­կա­նին նշա­նա­կի իր ի­րա­վա­հա­ջոր­դին:

­Բայց, ա­մեն դեպ­քում, կրկնենք՝ Էր­դո­ղա­նը ծանր վի­ճակ­նե­րից դուրս պրծնե­լու փայ­լուն մաս­նա­գե­տի հա­մա­րում ու­նի, եւ չբա­ցա­ռենք, որ այս ան­գամ էլ կկա­րո­ղա­նա ո­րե­ւէ մի­ջոց գտնել: