Հայերի երկրորդ բռնագաղթը հազարամյա բնօրրանից․ Լաչինի միջանցք՝ մերօրյա Դերզոր կամ հայկական Գողգոթա

Ուղիղ մեկ տարի առաջ այս օրերին հայկական Արցախը հոգեվարքի մեջ էր ․․․

Ասում են պատմությունը սովորություն ունի կրկնվելու, եթե նրանից դասեր չես քաղում։ Ինչպես 109 տարի առաջ Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայերը Դերզորի անապատով դեգերելիս, անմարդկային տանջանքների ենթարկվելով փորձում էին գտնել կյանքի արահետը, այնպես էլ մեկ տարի առաջ այս օրերին Արցախի հայերը ադրբեջանական յաթաղանից մազապուրծ հանուն փրկության բռնեցին հազարամյա բնօրրանից բռնագաղթի ճանապարհը դեպի Մայր Հայաստան։

Այդ ճանապարհը ոչ պակաս դաժան էր, քան 109 տարի առաջ հայերի արյունով գծված Դերզորի ուղին։ Արցախը Հայաստանին կապող Լաչինի միջանցքը ադրբեջանական հրթիռներից փրկված մեր հայրենակիցների համար վերածվեց հայկական Գողգոթայի՝ հենց այդպես իրենց անցած տառապալից ուղին անվանեցին իրենք՝ արցախցիները։    

․․․Մեկ տարի լիակատար շրջափակման մեջ գտնվող արցախցին պատրաստ էր կիսաքաղցած գոյատևել իր հնամենի հայրենիքում, պայքարել ու չհանձնել այն, եթե արցախցու համառությունից հոգնած թշնամին չորոշեր հարցը վերջնական լուծել մեկ զարկով։ Եվ սեպտեմբերի 19-ի կեսօրին ադրբեջանական արկերը ընկան հայկական շեների վրա։ Ռմբակոծվում էին ոչ միայն կամ ոչ այնքան ռազմական օբյեկտները, որքան բնակավայրերը, դպրոցները, մանկապարտեզները, բուժհաստատությունները։ Հենց այդ էր պատճառը, որ սեպտեմբերի 19-20 տևած ռազմական գործողությունների ժամանակ մեծ թվով խաղաղ բնակիչներ զոհվեցին, այդ թվում երեխաներ։

Արցախի զինված ուժերը, որոնք մնացել էին միայնակ տոտալ շրջափակման մեջ՝ առանց տեխնիկական և պարենային համալրման հնարավորության, կենաց-մահու կռիվ տվեցին թշնամու դեմ՝ այդպիսով փրկության ժամանակ ընձեռելով խաղաղ բնակչությանը։ Այդ երկու օրվա ընթացքում դաժան մարտերում զոհվեցին 265 արցախցի զինվորներ ու աշխարհազորայիններ։ Ըստ ոչ պաշտոնական տվյալների թշնամու զոհերի թիվը մի քանի անգամ ավելին էր։

Սակայն մարտի ելքը հասկանալի պատճառներով կանխորոշված էր՝ չէր կարող պաշարման մեջ գտնվող 100 հազար բնակչություն ունեցող Արցախը անվերջ մարտեր մղել տաս միլլիոն բնակչություն և գերժամանակակից բանակ ունեցող Ադրբեջանի հետ։

Փրկության միակ տարբերակը բռնագաղթն էր՝ միակ ուղին Լաչինի «արահետը»։ 

Թե ինչ հոգեվիճակում և ինչ ապրումներով իր հողին բառիս բուն իմաստով կառչած արցախցին, որը վերադարձել էր հայրենիք 44-օրյա պատերազմից հետո, չնայած բոլոր վտանգների ու մարտահրավերների, որոշեց լքել իր հազարամյա բնօրրանը, դժվար հասկանա որևէ մեկը, ով այդ ամենի միջով չի անցել։ Հազարապատիկ դաժան էր այն ընտանիքների վիճակը, որոնց հարազատները զոհվել կամ անհետ կորել էին վերջին երկօրյա պատերազմի ժամանակ։ Թե ինչ ապրումներով պատերազմում զոհված հարազատին հուղարկավորելուց հետո բռնեցին գաղթի ճանապարհը, կիմանան միայն նրանք։ Թե ինչ սրտով լքեցին հայրենիքը, լուր չունենալով մարտական գործողությունների ժամանակ անհետ կորած հարազատից, կիմանան միայն նրանք։ Իսկ եղան նաև այնպիսիք, ովքեր չցանկացան իրենց հարազատի մարմինը թողնել թշնամուն և երեք օր շարունակ գրկած, դժոխքի յոթ ոլորաններով անցնելով, հասցրեցին Հայաստան և հուղարկավորեցին այստեղ։

Բայց սա դեռ վերջը չէր․․․Արցախցիներին դեռ նոր ավելի սարսափելի փորձություն էր սպասում․․․սեպտեմբերի 25-ին պայթեց Արցախի վառելիքի ամենամեծ պահեստներից մեկը՝ ժողովրդի լեզվով ասած՝ «Հայկազովի պահեստը»։ Պայթյունը տարավ ևս 238 մարդու կյանք՝ հիմնականում երիտասարդ տղամարդկանց, որոնք պահեստ էին եկել գաղթի ճանապարհի համար մեքենայի վառելիք հայթայթելու հույսով։ Եվս 22 ճակատագիրը առ այսօր հայտնի չէ, 290 մարդ ստացան տարբեր աստիճանի այրվածքներ։ Այդ օրերին Արցախի հիվանդանոցում հերթապահող բժիշկները և կամավորները խոստովանում էին, որ անտանելի ցավերից տառապող տուժածներին օգնելու անկարողությունից գրեթե խելագարվում էին, չէ որ շրջափակման ընթացքում Արցախի բուժհաստատություններում սպառվել էին առաջին բուժօգնության պարագաները և դեղորայքը։ Ծանր վիրավորներին ուղղաթիռներով և «Շտապ օգնության» մեքենաներով կարողացան տեղափոխել Հայաստան։ Սակայն վիրավորների մի մասին ստիպված էին տարհանել հարազատները սեփական մեքենաներով՝ ամբողջ ճանապարհին նրանց ցավը մեղմելու անզորությունից տառապելով։ Որոշները իրենց զոհված հարազատներին հուղարկավորեցին Արցախում, հետագայում խոստովանելով, որ չեն ներում իրենց դրա համար։ Որոշները այրված մասունքները հասցրեցին Հայաստան և հուղարկավորեցին այստեղ․․․ Դեռ երկար ամիսներ էին արցախցի ընտանիքները Հայաստանում հուղարկավորում պայթյունի զոհ դարձած իրենց հարազատներին, քանզի անճանաչելիության աստիճանի այրված մասունքները հնարավոր էր լինում նույնականացնել միայն ԴՆԹ հետազոտության միջոցով։   

․․․Այդ մռայլ ու դժոխային օրերի միակ փարոսը արցախցի հայրենակիցներին օգնության ձեռք մեկնելու Հայաստանի ժողովրդի միասնական կամքն ու համերաշխությունն էր։ Հարյուր հազարավոր հայաստանցիներ այդ օրերին լծված էին արցախցի քույրերի և եղբայրների համար օգնություն հավաքագրելու և Սյունիքի մարզ հասցնելու գործին։ Տասնյակ հազարավոր ընտանիքներ իրենց հարկի տակ ընդունեցին անօթևան մնացած արցախցի հայրենակիցներին։ Հարյուրավոր կազմակերպություններ պետության հետ կիսեցին արցախցիների կարիքները ապահովելու բեռը։

Տասնյակ հազարավոր արցախցիներ հետագայում խոստովանում էին, որ միայն հասնելով Սյունիք՝ իսկ ավելի կոնկրետ Կոռնիձորի սահմանակետ, զգալով հայաստանցի հայրենակիցների ջերմությունը, տեսնելով օգնության ձեռք մեկնելու պատրաստակամությունը, հասկացան, որ փրկվել են ցեղասպանությունից։ 

Սակայն հային ոչ բնորոշ միասնականության հոգին երկար չգոյատևեց։ Մեր մեջ նորից գլուխ բարձրացրեց դարերով մեզ պառակտող ու ջլատող սեփական ազգը յուրայինի ու օտարի բաժանող դևը։ Ազգս նորից բաժանվեց «հայաստանցիների» ու «ղարաբաղցիների», «երևանցիների» ու «գյումրեցիների», «գավառեցիների» ու «մարտունեցիների»։ Թշնամուն մոռանալով՝ մենք մեր դարավոր բնավորության համաձայն սկսեցինք թշնամիներ փնտրել մեր իսկ մեջ։

Եվ որքան էլ որ տարօրինակ է, այդ պառակտիչ կրակը էլ ավելի էր թեժացնում մեր իսկ երկրի իշխանությունը՝ ատելության ու անհանդուրժողականության խոսույթով։ Իշխանությունը, որի առաջնային նպատակը պետք է լինի ազգը միավորելը, երկրում կառուցողական և հանդուրժողականության մթնոլորտ ստեղծելը։

․․․Ասում են պատմությունը կրկնվելու սովորություն ունի, եթե նրանից դասեր չես քաղում․․․ Այս անգամվա դասն էլ կարծես թե մեր ժողովուրդը լավ չընկալեց․․․