Ռուսաստանը երկար տարիներ եղել է Հայաստանի անվտանգության հիմնական երաշխավորը. Տիրան Լոքմագյոզյան

Այս օ­րե­րին հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում տի­րող ի­րա­վի­ճա­կի շուրջ քննար­կում­ներն էա­կան կեր­պով ար­ժա­նա­նում են նաեւ վեր­լու­ծա­բան­նե­րի ու­շադ­րութ­յա­նը: Այս մա­սին «Ի­րա­վունք»-ը զրու­ցել է Մի­ջի­նա­րե­ւել­յան ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի կենտ­րո­նի տնօ­րեն, թուր­քա­գետ ՏԻՐԱՆ ԼՈՔՄԱԳՅՈԶՅԱՆԻ հետ:

— Վեր­ջերս Թուր­քիա­յի հա­տուկ բա­նագ­նաց Քը­լըչն այ­ցե­լեց Հա­յաս­տան։ Ձեր մաս­նա­գի­տա­կան դի­տարկ­մամբ, ո՞րն էր այդ այ­ցի հիմ­նա­կան շար­ժա­ռի­թը։

— Նախ պետք է ընդգ­ծեմ, որ ես այդ այ­ցում ո­րե­ւէ ի­րա­կան, խոր­քա­յին եւ ձե­ւա­վոր­վող քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն չեմ տես­նում։ Ի­րա­կա­նում նրա ե­լույթ­ներն ա­վե­լի շատ ձե­ւա­կան էին՝ այն խոս­քերն ու ու­ղերձ­նե­րը, ո­րոնք ար­դեն բազ­միցս հնչել են տար­բեր ձե­ւա­չա­փե­րով, այս­պես ա­սած, կրկնվում էին։

­Բայց, ա­ռա­ջին հեր­թին, այս այ­ցը ցույց է տա­լիս, որ Թուր­քիան շա­րու­նա­կում է փոր­ձել իր դիր­քը ամ­րապն­դել տա­րա­ծաշր­ջա­նում՝ զու­գակ­ցե­լով ներ­քին քա­ղա­քա­կան շա­հե­րը եւ ար­տա­քին դի­վա­նա­գի­տա­կան ազ­դակ­նե­րը։ Այն, ինչ մենք տես­նում ենք հրա­պա­րա­կայ­նո­րեն, հիմ­նա­կա­նում կենտ­րո­նա­ցած է սահ­ման­նե­րի հար­ցի վրա։ Ե­րեք տա­րի շա­րու­նակ Թուր­քիան եւ Հա­յաս­տա­նը խո­սում են սահ­ման­նե­րի բաց­ման հնա­րա­վո­րութ­յան մա­սին, բայց մինչ օրս այդ գոր­ծըն­թա­ցը չի ի­րա­կա­նաց­վել։

Ինչն այս­տեղ ա­ռա­վել հե­տաքր­քիր է, այն է, որ ե­թե սահ­մա­նը բաց­վի, ա­պա դա հիմ­նա­կա­նում չի լի­նի Հա­յաս­տա­նի կամ Ար­ցախ­յան շա­հե­րի ծա­ռա­յութ­յուն։ Ն­ման քայ­լե­րը ա­վե­լի հա­ճախ ուղղ­ված են եր­րորդ երկր­նե­րի օգ­տին, այ­սինքն՝ ոչ հա­յե­րի եւ ոչ թուր­քե­րի, այլ մի շարք տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ու գլո­բալ խա­ղա­ցող­նե­րի հա­մար։ Ն­րան­ցից ա­ռա­վել շա­հագր­գի­ռը, ան­կաս­կած, Ադր­բե­ջանն է, քա­նի որ Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քով անց­նող ու­ղի­նե­րը նրանց հա­մար ռազ­մա­վա­րա­կան կա­րե­ւո­րութ­յուն ու­նեն՝ ա­ռա­վել կարճ ու հար­մար եր­թու­ղի­ներ ա­պա­հո­վե­լու տե­սանկ­յու­նից։ Սա­կայն նույ­նիսկ այս շա­հագր­գիռ կող­մի հա­մար սահ­մա­նը մինչ օրս չի բաց­վել, ին­չը վկա­յում է, որ գոր­ծըն­թա­ցը հա­մա­լիր է, շատ շեր­տե­րով եւ հա­ճախ քա­ղա­քա­կա­նո­րեն ճկուն, բայց ոչ բա­ցա­հայտ շա­հե­րի վրա հիմն­ված։

— Ի՞նչ կա­սեք ՔՊ խմբակ­ցութ­յան քար­տու­ղար Ար­թուր Հով­հան­նիս­յա­նի այն հայ­տա­րա­րութ­յան մա­սին, թե իբ­րեւ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում ի­մի­տա­ցիա չկա։

— Ա­յո՛, այս­տեղ կրկնվում է ար­դեն հայտ­նի մո­տե­ցու­մը՝ հայ­տա­րա­րութ­յուն­ներ, որ «կան պե­տա­կան նպա­տակ­ներ», «պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յուն է ձեռք բեր­վել», «պայ­մա­նա­գիր է ստո­րագր­վել»։ Բայց ի­րա­կա­նում այդ փաս­տա­թուղ­թը չու­նի մի­ջազ­գա­յին ի­րա­վուն­քի հեն­քի տե­սանկ­յու­նից ո­րե­ւէ պար­տա­դիր ուժ։

Ե­թե մենք հա­մե­մա­տենք պատ­մա­կան կոն­տեքս­տով, նման փաս­տաթղ­թե­րը հի­շեց­նում են ա­վե­լի շատ կա­պի­տուլ­յա­ցիոն բնույ­թի թղթեր, ո­րոն­ցում հիմ­նա­կա­նում ար­ձա­նագր­վում են կող­մե­րի մտադ­րութ­յուն­ներն ու նպա­տակ­նե­րը, բայց գործ­նա­կան ի­րա­վա­կան պար­տա­վո­րութ­յուն­ներ չեն ա­ռա­ջա­նում։ Այս­պի­սով, նույ­նիսկ ե­թե առ­կա է ձե­ւա­կան հա­մա­ձայ­նա­գիր, այն իր էութ­յամբ «նվա­զա­գույն պար­տա­վո­րութ­յուն­նե­րի ար­ձա­նագ­րութ­յուն» է, ո­րը շատ հեշ­տութ­յամբ կա­րող է չի­րա­կա­նա­նալ կամ փոխ­վել՝ կախ­ված քա­ղա­քա­կան կոն­յուկ­տու­րա­յից։

Ան­շուշտ, սա ոչ թե Թուր­քիա­յի կամ Հա­յաս­տա­նի միայ­նակ նա­խա­ձեռ­նութ­յունն է, այլ դիր­քա­վոր­ման ռազ­մա­վա­րութ­յուն, ո­րը շատ դեպ­քե­րում ար­տա­ցո­լում է տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին դե­րա­կա­տար­նե­րի շա­հե­րը։ Որ­պես օ­րի­նակ՝ սահ­ման­նե­րի բա­ցու­մը դի­տարկ­վում է ոչ միայն հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի, այ­լեւ Ադր­բե­ջա­նի, Ի­րա­նի, Ռու­սաս­տա­նի եւ ո­րոշ եվ­րո­պա­կան երկր­նե­րի տե­սանկ­յու­նից, ո­րոնք յու­րա­հա­տուկ հե­տաքրք­րութ­յուն­ներ ու­նեն տա­րա­ծաշր­ջա­նի տրանս­պոր­տա­յին եւ տնտե­սա­կան մի­ջանցք­նե­րի հար­ցում։

— Հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­մա­տեքս­տում հա­ճախ խոս­վում է դե­լի­մի­տա­ցիա­յի բա­ցա­կա­յութ­յան մա­սին։ Ինչ­պե՞ս եք գնա­հա­տում ի­րա­վի­ճա­կը։

— Հս­տակ պետք է նշեմ, որ ներ­կա­յումս հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ ի­րա­կան, դի­վա­նա­գի­տա­կան կամ գործ­նա­կան մա­կար­դա­կում պար­զա­պես չկան։ Երբ մենք խո­սում ենք «հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մա­սին», նկա­տի ու­նենք միայն պաշ­տո­նա­կան, ձե­ւա­կան, դի­վա­նա­գի­տա­կան շփում­նե­րը, ո­րոնք չեն կա­րող ա­պա­հո­վել բո­վան­դա­կա­յին փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յուն։

Այս­պի­սով՝ «լավ» կամ «վատ» հա­րա­բե­րութ­յուն­ներն առ­կա չեն. ա­մեն հան­դի­պում, հայ­տա­րա­րութ­յուն կամ անձ­նա­կան շփում կա­րող է լի­նել ա­ռա­վե­լա­գույ­նը անձ­նա­կան կամ քա­ղա­քա­կան շա­հե­րի սպա­սար­կում, բայց ոչ պե­տա­կան մա­կար­դա­կով։

Այս­տեղ կա­րե­ւոր է հաս­կա­նալ, որ եր­կու կող­մե­րի պաշ­տո­նա­կան դիր­քո­րո­շում­նե­րի մի­ջեւ կա անդր­սահ­մա­նա­յին լար­վա­ծութ­յուն. ան­գամ, երբ ցու­ցադ­րա­բար լի­նում են բա­րե­կա­մա­կան ժես­տեր կամ խորհր­դան­շա­կան հան­դի­պում­ներ, դրանք հիմ­նա­կա­նում ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան հա­ղոր­դակ­ցութ­յուն­նե­րի հա­մար են՝ ոչ ա­վե­լի։

— Ինչ­պի­սի՞ զար­գա­ցում­ներ կա­րե­լի է սպա­սել ա­ռա­ջի­կա­յում՝ հաշ­վի առ­նե­լով հատ­կա­պես Զան­գե­զու­րի մի­ջանց­քի թե­ման եւ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի շուրջ առ­կա լար­վա­ծութ­յու­նը։

— Թուր­քիա­յի պաշ­տո­նա­կան դիր­քո­րո­շու­մը բազ­միցս ընդգծ­վել է. մին­չեւ Ադր­բե­ջա­նը վերջ­նա­կան չի ներ­կա­յաց­րել իր պա­հանջ­նե­րը` դրանց բա­վա­րար­ման գոր­ծըն­թա­ցը չի սկսվե­լու։ Սա­կայն խնդի­րը, ինչ­պես մենք բազ­միցս տե­սել ենք, այն է, որ դրանք եր­բեք չեն ա­վարտ­վում։ Երբ բա­վա­րա­րում ես մեկ պա­հան­ջը, ան­մի­ջա­պես ա­ռաջ է գա­լիս նոր՝ ա­վե­լի լայն եւ խոր­քա­յին պա­հանջ­նե­րի շղթա, ո­րը չա­փա­զանց ծան­րա­բեռն­ված է Հա­յաս­տա­նի հա­մար։ Ե­թե Հա­յաս­տա­նը գնա այս պա­հանջ­նե­րը կա­տա­րե­լու ճա­նա­պար­հով, դա կա­րող է հան­գեց­նել խոր­քա­յին զի­ջում­նե­րի, նե­րառ­յալ սահ­ման­նե­րի փո­փո­խութ­յուն, անվ­տան­գութ­յան ու բա­նա­կի կա­ռուց­ված­քի վե­րա­կազ­մա­վո­րում, սահ­մա­նադ­րա­կան փո­փո­խութ­յուն­ներ եւ այլն։ Իսկ ե­թե Հա­յաս­տա­նը հրա­ժար­վի պա­հանջ­նե­րը կա­տա­րել, ադր­բե­ջա­նա­կան կող­մը պար­զա­պես կու­ժե­ղաց­նի ճնշում­նե­րը՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով մի­ջազ­գա­յին ու տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ազ­դակ­ներ՝ շա­րու­նա­կե­լու իր օ­րա­կար­գը։

Այս գոր­ծըն­թա­ցը ցույց է տա­լիս, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նում չկա կա­յուն եւ հստակ ռազ­մա­վա­րութ­յուն, ո­րը լիո­վին ա­պա­հո­վի Հա­յաս­տա­նի շա­հե­րը։ Ա­վե­լին, նման մի շարք գոր­ծո­ղութ­յուն­ներ կա­րող են ու­նե­նալ եր­կա­րա­ժամ­կետ քա­ղա­քա­կան եւ տնտե­սա­կան ազ­դե­ցութ­յուն­ներ, ո­րոնք չեն սահ­մա­նա­փակ­վի միայն սահ­ման­նե­րի կամ մի­ջանցք­նե­րի բաց­մամբ, այլ նաեւ կանդ­րա­դառ­նան ար­տա­քին եւ ներ­քին քա­ղա­քա­կան ո­րո­շում­նե­րի վրա։

— Պա­րոն Լոք­մագ­յոզ­յան, ե­թե խո­սենք ոչ միայն հայ-թուր­քա­կան, այ­լեւ հայ-ռու­սա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մա­սին, ա­պա ի՞նչ կա­սեք ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կի հետ կապ­ված:

— Հայ-ռու­սա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը ներ­կա­յումս գտնվում են չա­փա­զանց բարդ եւ ան­ցու­մա­յին փու­լում։ Դ­րանց բնու­թագ­րիչն է վստա­հութ­յան նվա­զում, փո­խա­դարձ սպա­սե­լիք­նե­րի չի­րա­կա­նա­ցում եւ հա­սա­րա­կութ­յան մեջ հիաս­թա­փութ­յան խո­րա­ցում։

­Ռու­սաս­տա­նը եր­կար տա­րի­ներ ե­ղել է Հա­յաս­տա­նի անվ­տան­գութ­յան հիմ­նա­կան ե­րաշ­խա­վո­րը, սա­կայն վեր­ջին ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը ցույց տվե­ցին, որ այդ դե­րը զգա­լիո­րեն սահ­մա­նա­փակ­ված է։ Հա­յաս­տա­նի կող­մից ակն­կալ­վում էր հստակ ա­ջակ­ցութ­յուն եւ անվ­տան­գութ­յան ա­պա­հո­վում, բայց գործ­նա­կա­նում ստաց­վեց ա­նո­րո­շութ­յուն եւ կի­սատ-պռատ ար­ձա­գանք­ներ, ո­րոնք հան­գեց­րին հա­սա­րա­կութ­յան ներ­սում մեծ դժգո­հութ­յան եւ քա­ղա­քա­կան վեր­նա­խա­վի նոր ու­ղի­ներ ո­րո­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցին։

­Միեւ­նույն ժա­մա­նակ, Ռու­սաս­տա­նը փոր­ձում է պահ­պա­նել իր ազ­դե­ցութ­յու­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նում, սա­կայն դա ա­նում է հիմ­նա­կա­նում ճնշում­նե­րի եւ քա­ղա­քա­կան մա­նեւր­նե­րի մի­ջո­ցով՝ մա­նա­վանդ այն փու­լե­րում, երբ Հա­յաս­տա­նի ու Ադր­բե­ջա­նի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը նոր լար­վա­ծութ­յան փուլ են մտնում։

Այ­սօր հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը սա­ռեց­ված չեն, սա­կայն նախ­կին մա­կար­դա­կի վրա նույն­պես չեն։ Դ­րանք գտնվում են ոչ վստա­հե­լի, ան­կա­յուն եւ փո­փո­խա­կան փու­լում, երբ կող­մե­րը դեռ փոր­ձում են հաս­կա­նալ՝ շա­րու­նա­կե՞լ նախ­կին ու­ղիով, թե՞ անց­նել նոր ձե­ւա­չա­փի։ Իմ դի­տարկ­մամբ, սա հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ա­մե­նավ­տան­գա­վոր փու­լե­րից է, քա­նի որ հին հա­մա­կարգն այ­լեւս չի գոր­ծում, իսկ նոր հա­մա­կարգ դեռ չի ձե­ւա­վոր­վել։

ԴԻԱՆԱ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

Հետևեք մեզ նաև տելեգրամում՝

Ներբեռնեք Iravunk հավելվածը և եղեք միշտ տեղեկացված՝