Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերի դրույթները կրկին ակտուալ են դառնում. Ռուբեն Մելքոնյան 

 104 տարի առաջ՝ 1921 թվականի մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքվեց բարեկամության ու եղբայրության պայմանագիր Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Քեմալական Թուրքիայի միջեւ։ Ըստ էության, այս պայմանագրով Հայաստանը բաժանվեց երկու երկրների միջեւ, իսկ Մոսկվայի պայմանագրի դրույթները` շատ քիչ փոփոխություններով հիմք հանդիսացան Կարսի տխրահռչակ պայմանագրի համար: Այս մասին «Իրավունք»-ը զրուցել է ԵՊՀ Արևելագիտության ֆակուլտետի դեկան, թուրքագետ ՌՈՒԲԵՆ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆԻ հետ:

— Մոսկվայի պայմանագիրը կարո՞ղ է վերանայվել կամ չեղարկվել՝ հաշվի առնելով ռուս-թուրքական ներկայիս հարաբերությունների փոփոխվող դինամիկան։ 

— Պատմությունը ցույց է տալիս, որ երբ պետությունների միջեւ լարվածություն է առաջանում, պատմական պայմանագրերը հաճախ դառնում են քաղաքական քննարկումների եւ վերլուծությունների առանցքային թեմաներ։ Այս համատեքստում արժե ուշադրություն դարձնել այն փաստին, որ նախադեպեր արդեն եղել են. օրինակ՝ 1925 թվականի խորհրդա-թուրքական բարեկամության պայմանագիրը, որն ի սկզբանե ուներ ժամանակավոր բնույթ, 1945 թվականին Խորհրդային Միության կողմից չեղարկվեց։ Այդ ժամանակ արտաքին գործերի նախարար Վյաչեսլավ Մոլոտովը հայտարարեց, որ պայմանագիրը չի երկարաձգվելու, քանի որ ԽՍՀՄ-ն ուներ տարածքային պահանջներ Թուրքիայի նկատմամբ։ Այս պահանջները ծնունդ էին առել երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին՝ պայմանավորված Թուրքիայի՝ ֆաշիստական Գերմանիայի հետ ունեցած դիվանագիտական կապերով եւ չեզոքության քաղաքականությամբ, որը, ըստ Մոսկվայի, հաճախ հակասում էր Խորհրդային Միության շահերին։ ԽՍՀՄ-ը պահանջում էր վերադարձնել պատմական հայկական տարածքները՝ Կարսի մարզը, Արդահանի շրջանը եւ հարակից տարածքները։ Սակայն, արեւմտյան դաշնակիցների՝ Մեծ Բրիտանիայի եւ ԱՄՆ-ի միջամտությունը հնարավորություն տվեց Թուրքիային խուսափել խորհրդային ճնշումներից։
Ինչ վերաբերում է 1921 թվականի Մոսկվայի պայմանագրին, ապա այն, ի տարբերություն 1925 թվականի խորհրդա-թուրքական համաձայնագրի, ժամկետային սահմանափակում չունի։ Սա նշանակում է, որ այն չի կորցնի իր իրավական ուժը միայն այն պատճառով, որ 100 տարի է անցել դրա ստորագրումից։ Ներկայումս ռուս-թուրքական հարաբերությունները բավականին բարդ են՝ պայմանավորված տարածաշրջանային հակամարտություններով, տնտեսական շահերի բախմամբ եւ աշխարհաքաղաքական գործընթացներով, սակայն դեռեւս չի կարելի պնդել, որ դրանք հասել են այն աստիճանի, որ կհանգեցնեն այս պայմանագրի չեղարկմանը։
Չնայած այն հանգամանքին, որ այս թեման հաճախ արծարծվում է հայկական եւ ռուսական քաղաքական շրջանակներում, քիչ հավանական է, որ այն մոտ ապագայում կվերածվի իրական քաղաքական նախաձեռնության։ Սակայն, հաշվի առնելով միջազգային հարաբերությունների անկանխատեսելիությունը, չի կարելի բացառել, որ ապագայում որոշակի զարգացումներ կարող են փոխել ներկա իրավիճակը։ 

ԴԻԱՆԱ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

Հ.Գ.- Հարցազրույցի շարունակությունը կարդացե՛ք թերթի առաջիկա համարներից մեկում: