«Մեղրիի միջանցք». կեղծիքներ եւ իրականություն (Մաս10)

Հրապարակվել է «Իրավունք» թերթում 2012թ.-ին

(Սկիզբը՝ https://iravunk.com/?p=304553&l=am, https://iravunk.com/?p=304657&l=am, https://iravunk.com/?p=304776&l=am, https://iravunk.com/?p=304838&l=am, https://iravunk.com/?p=304905&l=am, https://iravunk.com/?p=304956&l=am, https://iravunk.com/?p=305032&l=am, https://iravunk.com/?p=305144&l=am, https://iravunk.com/?p=305257&l=am)

Մեր նախորդ հրապարակումներում փորձեցինք ամբողջականացնել այն իրավիճակը, որը մինչեւ 2000թ.-ի վերջերը տիրում էր ինչպես ղարաբաղյան բանակցությունների, այնպես էլ` հարավկովկասյան տարածաշրջանի խոշոր աշխարհաքաղաքական շահերի, Հայաստանի ներքին քաղաքական իրավիճակի շուրջ: Դրանից հետո իրավիճակը մի փոքր այլ հունով գնաց. Քոչարյան-Ալիեւ դեմ առ դեմ բանակցություններին նախ անձամբ միացավ Ֆրանսիայի նախագահ Ժակ Շիրակը, մեյդան եկան, այսպես կոչված, «Փարիզյան սկզբունքները», ապա` բանակցությունները տեղափոխվեցին ամերիկյան Քի Վեսթ եւ այլն: Բայց մինչ այդ ամենին հասնելը լսենք նաեւ այն ականատեսներին, ովքեր բուռն 1999-2000թթ.-ին ի պաշտոնե գտնվել են իրադարձությունների կիզակետում: Նման անձանցից մեկը ՎԱՂԱՐՇԱԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆՆ է, ով այդ ժամանակահատվածում ղեկավարում էր ՀՀ Պաշտպանության նախարարությունը (իսկ մեր օրերում տեղափոխվեց նիկոլյան դաշտ- Հեղ):

- Նախկինում դուք առիթներ ունեցել եք խոսել այսպես կոչված «Մեղրիի տարբերակի» մասին` ասելով, որ այն իրականում գոյություն ունեցել ու քննարկվել է ղարաբաղյան բանակցությունների շրջանակներում: Այս պահին էլ ե՞ք այդ կարծիքին:

- Իհարկե´: Ընդ որում, այն ժամանակ, երբ այդ մասին խոսվում էր, հասարակության մոտ տեղեկատվության պակաս կար, հետագայում ժամանակը ցույց տվեց` որն է իրականությունը: Այսինքն` դա կարծիք չէր, որը ժամանակին հայտնել էի ու հետո հնարավոր էր եւ փոփոխվել: «Մեղրիի տարբերակ» կոչվածը փաստ է, որի մասին ես կարող եմ միանշանակ խոսել, քանի որ այդ  բանակցությունների մասնակիցը նաեւ ես եմ եղել:

- Թույլ տվեք ճշտել. խոսքը Ղարաբաղի հետ կապված բանակցությունների մասի՞ն է, որի ժամանակ քննարկվել է որոշակի պայմաններով (օրինակ` շրջանառության մեջ եղած վարկածներից մեկով` Ղարաբաղի անկախությունը ճանաչելու եւ Լաչինի դիմաց) Մեղրիի շրջանը կամ, համենայնդեպս, այդ շրջանի Իրանին հարակից հատվածը Ադրբեջանին հանձնելու տարբերակ:

- Այո´: Այդ տարբերակը քննարկվել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների մակարդակով, բայց դա արդեն բանակցությունների բաց փուլն էր: Բնական է, մինչ այդ եղել են նաեւ փակ քննարկումներ: Ես այդ գործընթացին մասնակցել եմ այն առումով, որ համանախագահների հետ ունեցել եմ հանդիպում, որտեղ քննարկվել է այդ հարցը:

- «Մեղրիի տարբերակի» հետ կապված մեր հոդվածաշարում ներկայացրել ենք տարբեր վկայություններ, հեղինակավոր անձանց կարծիքներ, որ այդ տարբերակի քննարկումների սկիզբը դրվեց 1999թ.-ի սկզբներին Վաշինգտոնում` այդ ժամանակվա պետքարտուղար Մադլեն Օլբրայթի աշխատասենյակում տեղի ունեցած Ռոբերտ Քոչարյան-Հեյդար Ալիեւ հանդիպման ժամանակ, որն առաջինն էր այն բանից հետո, երբ նրանք  դարձել էին Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նախագահ: Ասում են` փակ քննարկումների, եւ պետք է ենթադրել, որ խոսքն այդ առաջին հանդիպումից հետո շարունակված Քոչարյան-Ալիեւ դեմ առ դեմ ձեւաչափով հանդիպումների շարքի մասի՞ն է: Այսինքն` առաջին հանդիպումից հետո Մեղրիի թեման զարգացե՞լ է:

- Մեղրիի, ավելի ճիշտ` տարբեր մեխանիզմներով, սկզբունքներով, մոտեցումներով՝ տարածքների փոխանակման թեման շատ ավելի վաղ է հայտնվել շրջանառության մեջ: Բայց  կոնկրետ այն տարբերակը, որի մասին խոսում ենք, ըստ իս, ծնվել է 1998-99թթ.-ին, անցել է տարբեր քննարկումներով, այդ թվում` Քոչարյան-Ալիեւ բանակցություններում, որից հետո, երբ եկել են կոնկրետ համաձայնությունների, դա տեղափոխվել է բաց փուլ, այսինքն` համանախագահների մակարդակով քննարկումների փուլ:

- Սակայն, նկատենք մեկ փաստ եւս. մինչ 1999թ.-ի վերջերը, 2000թ.-ի սկզբները Ռ. Քոչարյանը, լինելով Հայաստանի նախագահ, այնուամենայնիվ չուներ այն բացարձակ իշխանությունը, որը ձեռք բերեց դրանից հետո: Այն ժամանակ կար Վազգեն Սարգսյանը, հսկայական հեղինակություն ուներ Կարեն Դեմիրճյանը: Ընդ որում, քիչ չեն եղել հրապարակային խոսակցություններ, վկայություններ, որ հիշատակված երկու գործիչները կտրուկ դեմ էին «Մեղրիի տարբերակին»:

- Այո´: Բայց այստեղ որոշ նրբերանգներ կան: Ես այդ թեմայով 1999թ.-ի հունիսին Վազգեն Սարգսյանի հետ խոսակցություն ունեցել եմ, որի ընթացքում նա ինձ պատմեց, թե ինչի մասին էր խոսք գնում: Եվ այն տարբերակը, որը ներկայացնում էր Վ. Սարգսյանը նկատելիորեն տարբերվում էր փաստաթղթային այն տարբերակից, որը նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին ինձ ներկայացրին համանախագահները: Վ. Սարգսյանի ներկայացրած տարբերակը ներառում էր Հայաստանին փոխանցվելիք այլ տարածքներ եւս, մասնավորապես` Արարատ լեռը: Իսկ դա ենթադրում էր` այդ պայմանագրին Թուրքիայի մասնակցությունը եւս: Հնարավոր է, որ դա ավելի հեռուն տանող նպատակներ էր ենթադրում, ասենք` Ղարաբաղի խնդրի հետ մեկտեղ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորում, որոշակի հողերի դիմաց Ցեղասպանության հարցը փակելու խոստում եւ այլն: Ու այստեղ չմոռանանք նաեւ, որ հայ-թուրքական հաշտեցման, սահմանները բացելու հարցը մինչ օրս էլ ԱՄՆ-ն համարում է այս տարածաշրջանում իր հիմնական նախապատվություններից մեկը: Բայց հետագայում, երբ համանախագահներն ինձ ներկայացրին փաստաթուղթը, թուրքական ուղղությունն այնտեղ չկար: Այսինքն, կարելի է նաեւ ենթադրել, որ այդ կերպ, պարզապես, փորձում էին շահագրգռել Վ. Սարգսյանին, Կարեն Դեմիրճյանին, որ նրանք գոնե միանգամից չմերժեին, այլ մտնեին քննարկումների դաշտ: Ընդ որում, այդ փուլում դեռ քննարկումներն էին ընթանում, այսինքն` չկային այն վերջնական առաջարկները, որոնք, մասնավորապես, ինձ արել են համանախագահները «Հոկտեմբերի 27»-ից հետո:

- Մինչ «Հոկտեմբերի 27»-ին հասնելը` որոշ փաստեր էլ հիշենք: Վ. Սարգսյանը 1999թ.-ի սեպտեմբերին` առաջին անգամ վարչապետի պաշտոնը ստանձնելուց հետո, պաշտոնական այց կատարեց ԱՄՆ: Ժամանակին խոսկցություններ էին շրջանառվում, որ այդ այցելության ժամանակ նրան մի շարք կոնկրետ հարցադրում-պահանջներ էին ներկայացրել: Սկսած Հայաստանի ֆինանսական աջակցությունից, վերջացրած` Վ. Սարգսյանի մերձավորների ինչ-որ «սեւ ցուցակներ» հրապարակելու, այդ անձանց նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառելու սպառնալիքներով: Այդ ամենի մասին տեղեկություններ ունե՞ք: Եվ ասվածից բխող հարցը. հնարավոր չէ՞ր, որ սպառնալիքների այդ քանակը պարտադրեր Վ. Սարգսյանին` փոխել իր տեսակետը «Մեղրիի տարբերակի» հետ կապված: Եվ եթե ավելի հեռուները հասնենք, այս հարցի պատասխանը կարող է բացատրել նաեւ, թե «Հոկտեմբերի 27»-ն աշխարհաքաղաքական ո՞ր կենտրոններին էր ավելի ձեռնտու:

- Վ. Սարգսյանի վերադառնալուց հետո մեկ բան միանշանակ էր. կառավարության նիստում նա հայտարարեց, որ Հայաստանն այլեւս Արժույթի միջազգային հիմնադրամից վարկեր չի վերցնի, որ մենք պետք է գնանք այլ ճանապարհով եւ, որ ԱՄՀ-ի վարկերը մեր երկրին ոչ մի օգուտ չեն բերում: Այլ մանրամասների, ասենք` «սեւ ցուցակների» կամ նման բաների մասին, նա գոնե ինձ ոչինչ չի ասել:

- Կան նաեւ խոսակցություններ, որ «Հոկտեմբերի 27»-ից օրեր առաջ տեղի ունեցավ Հայաստանի ազգային անվտանգության խորհրդի նիստ, որտեղ քննարկվել է «Մեղրիի տարբերակը»: Ընդ որում, ժամանակին եղել են տարբեր հրապարակային վկայություններ, պատմություններ, որ ե´ւ Վ. Սարգսյանը, ե´ւ Կ. Դեմիրճյանը, խիստ մտահոգված եւ նյարդայնացած են դուրս եկել նիստից: Դուք պետք է, որ այդ նիստի մասնակիցը լինեիք:

- Բնականաբար, ի պաշտոնե ես անվտանգության խորհրդի անդամ էի: Բայց կարող եմ հստակ ասել, որ ես նման նիստի չեմ մասնակցել: Եղե՞լ է նման նիստ, թե՝ ոչ, դժվարանում եմ կոնկրետ ասել: Սակայն, ըստ իս, նման բան չի եղել: Այդ ընթացքում մի քանի նիստեր եղել են եւ քննարկվել են այլ հարցեր: Միգուցե, մարդիկ շփոթում են, ասենք` անվտանգության խորհրդի նիստի օրը Վ. Սարգսյանը եւ Կ. Դեմիրճյանը նման քննարկում ունեցել են: Բայց ոչ բուն նիստի ընթացքում:

- Եվս մեկ, մի փոքր գլոբալ բնույթի  հարց` մինչ հոկտեմբերյան ոճրագործությանը կհասնենք: Եթե կար «Մեղրիի տարբերակը», ինչպես որ միանշանակ հավաստիացնում եք, պետք է որ, կոպիտ ասած, դրա թիկունքին կանգնած լիներ ԱՄՆ-ը: Համենայնդեպս` ամեն ինչ սկսվեց տիկին Օլբրայթի աշխատասենյակում, իսկ ԱՄՆ պետքարտուղարի աշխատասենյակում, հազիվ թե, պատահական բաներ լինեն: Գլոբալ առումով` իմաստն էլ կարելի է ենթադրել. էներգակիրների տեղափոխում Ադրբեջանից, Կենտրոնական Ասիայից, այդ թվում` Հայաստանի տարածքով: Ենթադրելի է, որ, միգուցե, Վրաստանի տարածքն այնքան էլ ձեռնտու չէր համարում: Կարող էր լինել նաեւ Ռուսաստանին Իրանից կտրելու խնդիր: Հետագա իրադարձությունները նաեւ Աֆղանստանի ամերիկյան զինվորականներին մատակարարելու խնդիրը բացահայտեցին: Մի խոսքով, աշխարհաքաղաքական այս ողջ պատկերը կարո՞ղ էր «Մեղրիի տարբերակի» առաջացման համար հիմք դառնար:

- Դա ակնհայտ է: Համենայնդեպս բանակցային գործընթացի այդ փուլում ամենաակտիվը եղել է ԱՄՆ-ն, ինչը նկատվել է նաեւ համանախագահների հետ իմ հանդիպումների ժամանակ:

Հարցին նաեւ այս կողմից նայենք. ո՞ւմ էր ձեռնտու «Մեղրիի տարբերակը»: Առաջին հերթին Թուրքիային, եւ դրա արմատները դեռ 1930-ական թվականներն է հասնում, երբ Թուրքիան Իրանի հետ հողային փոխանակում կատարեց ու ձեռք բերեց Նախիջեւանի հետ փոքրիկ սահմանը: Իսկ դրա հիմքում, նույնիսկ աքսիոմա է, որ կա Ադրբեջանով, Կասպից ծովով Կոնտրոնական Ասիա եւ, ընդհուպ, Չինաստանի արեւելյան տարածաշրջաններ դուրս գալու ռազմավարական նպատակ: Երկրորդ, այդ կերպ Թուրքիան գործնականում ստանձնում էր Հարավային Կովկասի վերահսկողությունը: «Մեղրիի տարբերակը» ձեռնտու էր Ադրբեջանին, որը Նախիջեւանի հետ կայուն կապ էր ունենում: Ապա` Արեւմուտքին, որը տարածաշրջանից դուրս էր մղում Ռուսաստանը:

Եվ, ընդհակառակը, գլոբալ «խաղացողներից»` այդ տարբերակը չէր բխում Ռուսաստանի, Իրանի, Չինաստանի շահերից: Եվ, առաջին հերթին, դա չէր բխում Հայաստանի շահերից: Ընդ որում, եթե դա, ասենք, Ռուսաստանի, Իրանի համար լրջագույն, բայց ոչ մահացու կորուստ էր, ապա Հայաստանի համար դառնում էր պատմության ավարտը:

- Հասկանալի է, թե ինչ եք ակնարկում, սակայն հարցնեմ, քանի որ հակառակի մասին շատ է ասվել: Այսինքն, եթե բացվում էին Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ սահմանները, դա նշանակում էր` մեր երկրով էներգակիրների, տարաբնույթ այլ ապրանքների տարանցում, եկամուտներ, տնտեսության զարգացում եւ այլն: Չէ՞ որ այս կամ այն կերպ, ժամանակին նաեւ առաջին նախագահ Տեր-Պետրոսյանի մոտ էր այդ գաղափարը դրված:

- Իհարկե, եթե նավթամուղ-գազամուղ անցներ, դրանից եկամուտներ կգային: Սակայն, փոխարենը շատ այլ բաներում կորուստներ կունենայինք: Նկատենք, որ այսօր Վրաստանի տարածքով անցնում է նավթամուղ եւ գազամուղ. դրանից նա հարստացա՞վ: Ընդ որում, մեր տարածքն ավելի փոքր է, այսինքն` նավթի եւ գազի տրանզիտի հաշվին ավելի փոքր եկամուտներ էինք ստանալու: Համենայնդեպս, Վրաստանի օրինակով` պատմությունը տվեց այն հարցի պատասխանը, թե ի՞նչ էինք տալու նավթամուղի եւ գազամուղի դիմաց: Պատկերացրեք, թե մեզ համար ինչ կնշանակեր կորցնել կապն այնպիսի բարեկամ երկրի հետ, ինչպիսին Իրանն է: Կորցնելով այդ այլընտրանքային ուղին, ամբողջովին մնում էինք Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հույսին:

(Շարունակելի)