Մոսկվան կապ ունի՞ ներկայիս սահմանազատման հետ

­Կար­ծես թե սկսում է տե­սա­նե­լի դառ­նալ, թե ի­րա­կա­նում ինչ է կա­տար­վում հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան սահ­մա­նա­զատ­ման եւ «խա­ղա­ղութ­յան պայ­մա­նագ­րի» գոր­ծըն­թա­ցի շուրջ: Ա­մեն դեպ­քում, նա­խօ­րեին կա­յա­ցած փոխ­վար­չա­պետ­ներ Մ­հեր Գ­րի­գոր­յա­նի եւ Շա­հին Մուս­տա­ֆաե­ւի հան­դի­պումն ու ստո­րագ­րած ար­ձա­նագ­րութ­յու­նը մինչ այս «յոթ փա­կի գաղտ­նիք» դար­ձած փաստ է բա­ցա­հայ­տել, ո­րը ու­շագ­րավ եզ­րա­կա­ցութ­յու­նն­երի տե­ղիք տա­լիս է:

ՍԱՀՄԱՆԱԶԱՏՈՒՄ՝ ՌԴ ԳՇ-Ի ԲԱՑԱՌԻԿ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐՈՎ

­Միր­զո­յան Ա­րո­յի ղե­կա­վա­րած ՀՀ ԱԳՆ կոչ­ված «կան­տո­րա­յի» փո­խանց­մամբ` Գ­րի­գոր­յա­նի եւ Մուս­տա­ֆաե­ւի ստո­րագ­րած ար­ձա­նագ­րութ­յան մեջ նախ ֆիքս­վել է, որ Տա­վու­շի հայտ­նի հատ­վա­ծում սահ­մա­նա­զա­տումն ի­րա­կա­նաց­վել է «Խորհր­դա­յին Միութ­յան փլուզ­ման պա­հի դրութ­յամբ գո­յութ­յուն ու­նե­ցող ի­րա­վա­բա­նո­րեն հիմ­նա­վոր­ված միջ­հան­րա­պե­տա­կան սահ­մա­նին հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լու» տրա­մա­բա­նութ­յամբ: Եվ, ա­մե­նա­կա­րե­ւո­ր պա­հը՝ ինչ­պես են ո­րո­շել, թե որն էր «Խորհր­դա­յին Միութ­յան փլուզ­ման պա­հի դրութ­յամբ գո­յութ­յուն ու­նե­ցող» սահ­մա­նը: Նի­կո­լը վեր­ջերս խո­սում էր սահ­մա­նա­զա­տու­մը ինչ-որ քար­տեզ­նե­րի հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լու մա­սին: ԱԳՆ-ի հայ­տա­րա­րութ­յու­նը պար­զա­բա­նում է, որ խոս­քը «ԽՍՀՄ զին­ված ու­ժե­րի գլխա­վոր շտա­բի 1976 թվա­կա­նի տե­ղագ­րա­կան քար­տե­զի» մա­սին է, ո­րը ճշգրտվել է նաեւ 1979 թվա­կա­նին: Ա­սենք, ե­րեկ­վա կա­ռա­վա­րութ­յուն նիս­տում Նի­կո­լը եւս հաս­տա­տեց, որ սահ­մա­նա­զա­տու­մը տե­ղի է ու­նե­ցել հենց նշված քար­տեզ­նե­րով:

Ու այս­տե­ղից եր­կու նյո­ւանս է բխում: Նախ, Նի­կո­լը դեռ միայն վեր­ջերս, (օ­րի­նակ՝ մար­տի 20-ին ԱԺ-ում» հայ­տա­րա­րեց. «Քար­տեզ­նե­րի վե­րա­բեր­յալ որ­եւէ հա­մա­ձայ­նութ­յուն Հա­յաս­տա­նի ու Ադր­բե­ջա­նի միջեւ չկա»: Այ­սինքն, այդ պա­հին նաեւ տե­սա­նե­լի հե­ռան­կար չկար, որ նման հա­մա­ձայ­նութ­յուն կա­րող է մոտ ժա­մա­նակ­նե­րում լի­նել, քա­նի որ այդ դեպ­քում Նի­կո­լը հա­զիվ թե բարձ­րա­ձայ­ներ, որ քարտզ­նե­րի հար­ցը մնում է օ­դից կախ­ված: Դ­րան հա­ջոր­դեց բրյու­սել­յան այցն ու Բ­լին­քե­նի (Ուր­սու­լա ֆոն դեր Լե­յե­նի) հետ խայ­տա­ռա­կո­րեն ձա­խող­ված հան­դի­պու­մը: Բայց ա­հա դրա­նից շատ չան­ցած` սկսվեց սահ­մա­նա­զա­տու­մը, այ­սինքն, պետք է են­թադ­րել, որ մո­տա­վո­րա­պես ապ­րի­լի կե­սե­րին քար­տեզ­նե­րի հետ կապ­ված այդ ա­նո­րո­շութ­յու­նը լու­ծում ստա­ցավ:

Եվ երկ­րոր­դը. հի­շա­տակ­ված քար­տեզ­նե­րը, ինչ­պես բազ­միցս է աս­վել, բա­ցա­ռիկ են եւ գտնվում էին ՌԴ ԳՇ-ում: Պաշ­տո­նա­պես դա դեռ 2021թ. նո­յեմ­բե­րին Սո­չիում կա­յա­ցած ե­ռա­կողմ հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ Պու­տինն էր ընդգ­ծել. «Ա­մե­նա­կար­եւո­րը հի­մա սահ­մա­նին ի­րա­վի­ճա­կը վերջ­նա­կան կար­գա­վո­րելն է, եւ­ այս­տեղ, ի­հար­կե, ա­ռանց Ռու­սաս­տա­նի մաս­նակ­ցութ­յան ո­չինչ ա­նել հնար­վոր չէ, այս­տեղ հա­վա­նա­բար, մեզ որ­եւէ մե­կը պետք էլ չէ, բա­ցի եր­կու կող­մե­րից եւ Ռու­սաս­տա­նից: Ին­չո՞ւ: Կան շատ պարզ պրագ­մա­տիկ բա­ներ՝ քար­տեզ­նե­րը, դրանք գտնվում են ռու­սա­կան բա­նա­կի Գլ­խա­վոր շտա­բում: Քար­տեզ­ներ են, ո­րոնք ցույց են տա­լիս, թե ինչ­պես են ան­ցել խորհր­դա­յին հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րի միջեւ սահ­ման­նե­րը։ Այս փաս­տաթղ­թե­րի վրա հիմն­վե­լով՝ պետք է հան­գիստ նստել եր­կու կող­մե­րի հետ, այն­տեղ հար­ցեր կան, ո­րոնք պա­հան­ջում են փոխ­զի­ջում­ներ՝ ինչ-որ տեղ ինչ-որ բան հա­վա­սա­րեց­նել, ինչ-որ տեղ ինչ-որ բան փո­խա­նա­կել, բայց այն­պես որ դա ճա­նաչ­վի եւ շա­հա­վետ լի­նի եր­կու կող­մե­րին»: Ս­րա­նից հե­տո քա­նիցս ռու­սա­կան պատ­կան պաշ­տոն­յա­ներ հայ­տա­րա­րում էին, որ ՌԴ-ն պատ­րաստ է այդ քար­տեզ­նե­րը տրա­մադ­րել: Ու փաս­տը, որ ընդ­հուպ  այս տար­վա մար­տի վեր­ջե­րը դեռ քար­տե­զա­յին հար­ցե­րը լուծ­ված չեն, նշա­նա­կում է, որ ռու­սա­կան այդ բա­ցա­ռիկ քար­տեզ­նե­րը, այս­պես ա­սած, պա­հան­ջարկ չու­նեին: Կամ այս­պես. ե­թե բրյու­սել­յան ձա­խո­ղու­մից հե­տո հան­կարծ այդ­պես կտրուկ շարժ տե­ղի ու­նե­ցավ ռու­սա­կան այդ քար­տեզ­նե­րով սահ­մա­նա­զա­տում ա­նե­լու ուղ­ղութ­յամբ, ա­պա դա նշա­նա­կում է, որ դի­մել են Մոսկ­վա­յին՝ խնդրե­լով քար­տեզ­նե­րը տալ: Իսկ դա ծան­րակ­շիռ ակ­նարկ է նաեւ քա­ղա­քա­կան տե­ղա­շար­ժի մա­սին:

Եվս մեկ նյո­ւանս: Այս­պես, թեեւ Ոս­կե­պա­րի հատ­վա­ծում սահ­մա­նա­զա­տում է ար­վել, սա­կայն նույն Ոս­կե­պա­րի ա­րեւմտ­յան թե­ւում գտնվող ադր­բե­ջա­նա­կան եր­բեմ­նի անկ­լա­վի (քար­տե­զում) հետ կապ­ված ո­րե­ւէ հայ­տա­րա­րութ­յուն չկա: Այ­սինքն` ի՞նչ է ստաց­վում, որ անկ­լավ­նե­րի թե­մա բաց են թո­ղել եւ հե­տո՞ են դրա­նով զբաղ­վե­լու. ե­թե այդ­պես է, կնշա­նա­կի, որ ամ­բող­ջա­կան սահ­մա­նա­զա­տում, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ար­ված չէ: Թե՞ գոր­ծըն­թա­ցը գնում է այն հու­նով, որն ընդգծ­ված է Պու­տի­նի հի­շա­տակ­ված հայ­տա­րա­րութ­յան մեջ. «Այն­տեղ հար­ցեր կան, ո­րոնք պա­հան­ջում են փոխ­զի­ջում­ներ՝ ինչ-որ տեղ ինչ-որ բան հա­վա­սա­րեց­նել, ինչ-որ տեղ ինչ-որ բան փո­խա­նա­կել, բայց այն­պես որ դա ճա­նաչ­վի եւ շա­հա­վետ լի­նի եր­կու կող­մե­րին»: Սա էա­կան է նաեւ այն տե­սանկ­յու­նից, որ տա­րածք­նե­րի փո­խա­նակ­ման սկզբուն­քը՝ ա­վե­լի օպ­տի­մալ եւ հար­մա­րա­վետ սահ­ման­ներ ու­նե­նա­լու հա­մար, ինչ­պես քա­նիցս ենք ժա­մա­նա­կին ա­սել, դրված է ռուս­նե­րի «խա­ղա­ղութ­յան պայ­մա­նագ­րի» ընդ­հա­նուր մո­տե­ցում­նե­րի հիմ­քում: Եվ ե­թե ըն­դու­նենք, որ հի­մա այդ մե­խա­նիզ­մով են ա­ռաջ գնում, ընդ ո­րում, ձեռ­քի տակ ու­նե­նա­լով ՌԴ ԳՇ-ի բա­ցա­ռիկ քար­տեզ­նե­րը, ա­պա այս փաս­տե­րը միան­գա­մայն պարզ եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րի տե­ղիք կա­րող են տալ:

ՈՒՐ ՄՆԱՑ «ԽԱՂԱՂՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ»

Ի­հար­կե, ան­կախ այն բա­նից՝ Մոսկ­վան այս սահ­մա­նա­զատ­ման հետ կապ ու­նի, թե՝ ոչ, կան ո­րո­շա­կի հան­գա­մանք­ներ, ո­րոնք եւս չի կա­րե­լի հաշ­վից դուրս թող­նել: Այս­պես, մի կող­մից, ինչ­պես քա­նիցս ենք նշե­լու ա­ռիթ ու­նե­ցել, ան­կախ այն բա­նից՝ Հա­յաս­տա­նին որ­քա­նով է օ­գուտ թե վնաս ներ­կա սահ­մա­նա­զա­տու­մը, մեկ է, դրա հիմ­քը ա­պօ­րի­նի է: Կրկ­նենք. այն սահ­ման­նե­րը, ո­րոնք ե­ղել են ԽՍՀՄ-ի ժա­մա­նակ, անց­յալ են, ինչ­քան էլ որ դրա հետ կա­պեն Ալ­մա-Ա­թա­յի հռչա­կա­գի­րը (ո­րը, հի­շեց­նենք, ըն­դա­մե­նը դեկ­լա­րա­տիվ հայ­տա­րա­րութ­յուն է եւ չու­նի քար­տե­զա­յին ո­րե­ւէ հա­վել­ված կամ հիմք): Հա­յաս­տա­նի ներ­կա օ­րենսդ­րութ­յամբ ու­նենք պաշ­տո­նա­կան քար­տեզ­ներ, պաշ­տո­նա­կան սահ­ման­ներ, ո­րը փո­խել, ան­կախ ինչ­քա­նով է մեզ օ­գուտ կամ վնաս, թույ­լատ­րե­լի է բա­ցա­ռա­պես հան­րաք­վեի մի­ջո­ցով, եւ ներ­կա գոր­ծըն­թա­ցի մաս­նա­կից­նե­րը, վստահ ենք, սրա հա­մար դեռ պա­տաս­խան են տա­լու:

­Բայց նաեւ ու­նենք օբ­յեկ­տիվ ի­րո­ղութ­յուն­ներ. վեց տա­րի Նի­կո­լի ձեռ­քով ա­վեր­ված Հա­յաս­տա­նը, որ­տեղ բա­ցա­ռա­պես բո­լոր ուղ­ղութ­յուն­նե­րով ու­նենք կա­տաստ­րո­ֆիկ տա­պա­լում­ներ եւ նա­հանջ­ներ, կա­րո՞ղ է բա­ցի ԽՍՀՄ-ի ժա­մա­նակ­նե­րի սահ­ման­նե­րից, այլ նկա­տա­ռում­ներ այս պա­հին ու­նե­նալ: Ի­հար­կե, Հա­յաս­տա­նը դեռ ու­նի ո­րո­շա­կի քայ­լե­րի հնա­րա­վո­րութ­յուն, ո­րոնք կա­րող են կտրուկ փո­խել ի­րա­վի­ճա­կը: Այդ թվում՝ Միու­թե­նա­կան պե­տութ­յան ան­դա­մակ­ցութ­յան հայ­տը, ո­րը նի­կոլ­յան խուն­տան փոր­ձում է հրամց­նել, որ­պես Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խութ­յան վե­րա­ցում, թեեւ ի­րա­կա­նում Հա­յաս­տա­նի վի­լա­յե­թա­կա­նա­ցու­մը թույլ չտա­լու միակ ռեալ այ­լընտ­րանքն է:

Ա­մեն դեպ­քում, ու­նենք մի ի­րո­ղութ­յուն, երբ նաեւ Նի­կո­լին փո­խե­լու դեպ­քում է նոր իշ­խա­նութ­յան հա­մար սահ­մա­նա­զա­տումն ու Ադր­բե­ջա­նի հետ «խա­ղա­ղութ­յան պայ­մա­նա­գի­րը» դառ­նում գործ­նա­կա­նում ա­ռանց այ­լընտ­րան­քի. միակ այ­լընտ­րան­քը` Ար­ցա­խը հետ նվա­ճելը եւ նախ­կին ստա­տուս-քվոն վե­րա­կանգ­նելն է, որն այս պա­հին ռեալ չէ: Ա­ռա­վել եւս, որ ա­մեն բան խո­սում է այն մա­սին, որ Նի­կո­լի կող­մից «խա­ղա­ղութ­յան պայ­մա­նա­գիր» ստո­րագ­րե­լու գոր­ծըն­թա­ցը դրված է ա­րա­գաց­ված ռե­ժի­մի տակ, ե­թե ան­գամ ո­րո­շա­կի հար­ցեր մնում են չլուծ­ված: Հա­մե­նայն­դեպս, այդ մա­սին է խո­սում նաեւ Բայ­րա­մովի վեր­ջին հայ­տա­րա­րութ­յու­նը՝ Ղա­զախս­տա­նում Միր­զո­յան Ա­րո­յի հետ ու­նե­ցած հան­դիպ­ման արդ­յունք­նե­րից ել­նե­լով: Ըստ Ադր­բե­ջա­նի արտ­գործ­նա­խա­րա­րի՝ «Ադր­բե­ջա­նի եւ Հա­յաս­տա­նի միջեւ խա­ղա­ղութ­յան պայ­մա­նա­գի­րը պետք է լի­նի փաս­տա­թուղթ, ո­րը չի ու­նե­նա բաց կե­տեր եւ չի նե­րա­ռի հար­ցեր, ո­րոնք ո­րոշ ժա­մա­նակ անց կրկին կդառ­նան բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի թե­մա: Մենք պետք է ի­րա­տես լի­նենք մեր ակն­կա­լիք­նե­րի հար­ցում, ման­րա­մաս­ներ չեմ կա­րող հայտ­նել, քա­նի որ կան սպե­ցի­ֆիկ կե­տեր»:

Տ­պա­վո­րութ­յու­նը սա է. կան ինչ-ինչ դրույք­ներ, ո­րոնց շուրջ այս պա­հին վերջ­նա­կան հա­մա­ձայ­նութ­յու­նը հնա­րա­վոր չի հա­մար­վում: Ըստ այդմ, կա­րող է այս պա­հին ե­ղա­ծի հի­ման վրա ստո­րագր­վել փաս­տա­թուղ­թը՝ մնա­ցած հար­ցե­րին ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում անդ­րա­դառ­նա­լու պայ­մա­նով:

Ո՞ր հար­ցերն են դեռ մնում չլուծ­ված: Կա­րե­լի է հի­շեց­նել՝ Միր­զո­յան Ա­րո­յի վեր­ջերս տրված գնա­հա­տա­կա­նով, խնդրա­հա­րույց էին մնա­ցել սահ­մա­նա­զատ­ման եւ կո­մու­նի­կա­ցիա­նե­րի գոր­ծարկ­ման հար­ցե­րը: Սահ­մա­նա­զատ­ման հարցն այ­լեւս խնդրա­հա­րույց չէ, եւ, նշվա­ծից ել­նե­լով, մնում է մտա­ծել, որ կո­մու­նի­կա­ցիա­նե­րի հետ կապ­ված վերջ­նա­կան պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յուն դեռ չկա: Իսկ այս­տեղ հին ի­րո­ղութ­յուն­ներն են. կո­մու­նի­կա­ցիա­նե­րի վե­րա­գոր­ծար­կում նո­յեմ­բե­րի 9-ի պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յու­ննե­րի հա­մա­ձայն, ո­րին էն գլխից դեմ է Ա­րեւ­մուտ­քը:

­Բայ­րա­մո­վի նման հայ­տա­րա­րութ­յու­նը, թե­րեւս, մտա­ծե­լու հիմք է տա­լիս, որ ե­թե ան­գամ սահ­մա­նա­զատ­ման քար­տեզ­նե­րի հար­ցով ռուս­նե­րին դի­մե­լու քայ­լին գնա­ցել են, բայց կո­մու­նի­կա­ցիա­նե­րի հետ կապ­ված Նի­կո­լը Ա­րեւ­մուտ­քի «խնդրան­քը» մեր­ժել այդ­պես էլ չի կա­րող. թե ին­չու, դժվար չէ կռա­հել: Բայց նաեւ, ինչ­պես Բորտ­նի­կո­վը եւս նա­խօ­րեին հաս­տա­տեց, ռուս սահ­մա­նա­պահ­նե­րին, ըստ այդմ, նաեւ ռու­սա­կան ռազ­մա­բա­զան Հա­յաս­տա­նից հա­նե­լու մա­սին այս պա­հին խոսք ան­գամ չկա: Գու­մա­րած, Նի­կո­լը բրյու­սել­յան հի­շա­տակ­ված այ­ցից հե­տո ակն­հայ­տո­րեն թու­լաց­րել է նաեւ ՀԱՊԿ-ից դուրս գա­լու թե­ման: Ընդ ո­րում, ե­թե ՀԱՊԿ-ի շուրջ աղ­մու­կը սար­քե­ցին հա­յաս­տան­յան ո­րո­շա­կի հատ­ված­ներ ա­զե­րի­նե­րի ներ­խուժ­ման պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յամբ, ա­պա հի­մա, երբ խո­սում են սահ­մա­նա­զատ­ման «հա­ջող ըն­թաց­քի» եւ այդ մե­խա­նիզ­մը բո­լոր սահ­ման­նե­րին կի­րա­ռե­լու մա­սին, ա­պա Նի­կո­լի պա­հան­ջը եւս, թե՝ գնա­հա­տա­կան տվեք ադր­բե­ջա­նա­կան ներ­խուժ­մա­նը, իր հեր­թին է կորց­նում իր հիմ­քը:

­Կարճ ա­սած, նման է, որ Նի­կո­լը վերջ­նա­կան կողմ­նո­րոշ­ման հար­ցում դեռ խնդիր­ներ ու­նի, հաշ­վի առ­նե­լով նաեւ, որ ա­մեն դեպ­քում, օ­դից կախ­ված է մնում նրա մնալ-չմնա­լու հար­ցը: Ա­լիեւն էլ, կար­ծես թե ո­րո­շել է իր հեր­թին ոտ­քը մի փոքր ար­գե­լա­կին դնել, ո­րը նրա հա­մար եւս այս պա­հին ձեռն­տու է: Ա­մեն դեպ­քում, աշ­խար­հը ծայ­րա­հեղ խառն է, մի շարք գլո­բալ հար­ցեր ի­րենց պա­տաս­խան­նե­րին են սպա­սում, եւ այս պա­հին շատ ա­ռաջ ընկ­նե­լը բո­լո­րի հա­մար է դար­ձել վտան­գա­վոր: Գո­նե մին­չեւ աշ­նան սկիզբ, երբ ա­մե­րիկ­յան ընտ­րութ­յու­ննե­րի հարցն ա­վե­լի ո­րո­շա­կի կդառ­նա: Ա­սենք, այս պա­հին կա­րող են նաեւ սահ­մա­նա­զա­տու­մը շա­րու­նա­կել, ո­րը է­լի ժա­մա­նակ է պա­հան­ջում:

Չ­նա­յած, ե­րեկ Ա­լիե­ւին այ­ցե­լեց Լու­կա­շեն­կոն, եւ կան լու­րեր, որ շատ հե­տաքր­քիր խո­սակ­ցութ­յուն են ու­նե­ցել: