ՍԵՎՐԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ ԴԵ ՖԱԿՏՈ ԳՈՐԾԵԼ Է ԵՎ ԳՈՐԾՈՒՄ Է ԱՌ ԱՅՍՕՐ

 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին, Փարիզի մերձակա Սեւրում ստորագրվեց պայմանագիր, որը Վիլսոնյան Իրավարար վճռի հետ միասին հնարավորություն էր ստեղծում Հայաստանի Հանրապետության ընդարձակում 160 հազար քառակուսի կիլոմետրի տարածքի վրա: Այդ ամենը, սակայն, մնաց որպես դիվանագիտական փաստաթուղթ, իսկ իրականում Հայաստանը կարճ ժամանակ անց բոլշեւիկացվեց եւ ապա կորցրեց իր անկախությունը: Անցել է շուրջ հարյուր տարի, ի՞նչ իրավական ուժ ունի այսօր Սեւրի պայմանագիրը, ինչո՞ւ ՀՀ-ն փոխարենը տարածքները ընդլայնի` կորցրեց, այս եւ թեմայի վերաբերյալ այլ հարցերի շուրջ «Իրավունքը» զրուցել է պատմաբան-արեւելագետ ԱՐԱ ՊԱՊՅԱՆԻ հետ.

- Սեւրի պայմանագիրը խաղաղության պայմանագիր է, կնքված մի կողմից` 18 հաղթող երկրների` այդ թվում ՀՀ-ի, մյուս կողմից` պարտված Օսմանյան կայսրության միջեւ: Ինչ վերաբերում է ՀՀ-ի տարածքային իրավունքներին, ՀՀ-ին վերաբերող մասը Սեւրի պայմանագրի 88-ից 93-րդ հոդվածներն են, որտեղ առանձին ժամկետներ են նշված: Այսինքն` Սեւրի պայմաբագիրը ինքը չի որոշում սահմանը, այլ 88-րդ հոդվածով այդ իրավունքը հղում է Միացյալ Նահանգների նախագահին, որպեսզի վերջինս իրավարար վճռով որոշի ՀՀ-Թուրքիա սահմանը: Եվ այն օրը, որ օրը Վիլսոնը վճիռը կայացրեց` անկախ պայմանագրի ուժի մեջ մտնելուց, վճիռը ուժի մեջ մտավ 1920 թվականի նոյեմբերի 22-ին: Նման պրակտիկա բազմիցս եղել է եւ կա պայմանագրերում: Սա կարգավիճակի մասով: Պետք է արձանագրել, որ այդ պայմանագիրը դե ֆակտո գործել է եւ գործում է առ այսօր` ինչը շատ կարեւոր հանգամանք է: Որովհետեւ ամբողջ Միջին Արեւելքի քարտեզը ձեւավորվել է Սեւրի պայմանագրի հիման վրա, որովհետեւ այդ պայմանագրի հիման վրա է, որ Թուրքիան հրաժարվեց իր տիտղոսից տարբեր տարածքների նկատմամբ: Եթե որեւէ մեկը կպնդի, որ Սեւրի պայմանագիրը իրավական ու վավերական չէ, ապա նա պետք է հիմնավորի, թե ուրեմն ինչ իրավական փաստաթղթի վրա է խարսխված այնպիսի պետությունների գոյությունը, ինչպիսիք են Սիրիան, Լիբանանը, Հորդանանը, Իսրայելը, Պաղեստինյան իշխանությունները, Քուվեյթը: Այս բոլոր երկրները միայն շնորհիվ Սեւրի պայմանագրի են դուրս եկել Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակից:

– Այնուամենայնիվ, ինչո՞ւ Սեւրի պայմանագրից հետո ՀՀ-ն` փոխանակ տարածքները ընդլայնի մի բան էլ կորցրեց:

– Դա պայմանավորված էր Ռուսաստանում մինչ այդ տեղի ունեցած քաղաքական հեղաշրջումով, երբ 1917 թվականին իշխանության եկան բոլշեւիկները, ովքեր տառապում էին համաշխարհային հեղափոխություն հրահրելու մարմաջով: Այդ իրավիճակում, բնականաբար, բոլշեւիկները դաշնակիցներ էին փնտրում, թե ում միջոցով պետք է «արտահանեն» հեղափոխությունը այլ երկրներ: Դրա համար իրենք որոշեցին, որ դա պետք է արվի Արեւելքի ժողովուրդների միջոցով, իսկ Արեւելքում, բնականաբար, ամենակարեւոր դերակատարությունը ուներ նախկին Օսմանյան կայսրությունը: Դրա համար էլ բոլշեւիկները 1920-ի սեպտեմբերին Բաքվում գումարեցին Արեւելքի ժողովուրդների առաջին համագումարը, եւ որոշեցին, իրենց բառերով ասած, «Իմպերիալիզմի շնիկ Հայաստանին» ջախջախել հանուն համաշխարհային հեղափոխության: Եվ հարձակվեցին ՀՀ-ի վրա երկու կողմից` մի կողմից քեմալականները, մյուս կողմից` բոլշեւիկները: Արդյունքում տրոհեցին, բաժանեցին եւ հանուն համաշխարհային հեղափոխության «մատաղ» արեցին:

– Որքանո՞վ  ճիշտ քաղաքականություն է տարվել այս տարիների ընթացքում:

– Ցավոք սրտի, Հայաստանը անկախությունից ի վեր սխալ քաղաքականություն է վարել, որովհետեւ մտածել է, որ ինչքան փափուկ լինի, այնքան հնարավորություն կստեղծի Թուրքիայի հետ լավ հարաբերություններ հաստատելուն: Եվ դրա համար որեւէ քայլ չի ձեռնարկել, ինչը առնվազն միամտություն է: Որովհետեւ մենք տեսնում ենք, որ Թուրքիան գնալով իր դիրքորոշումը ՀՀ-ի նկատմամբ էլ ավելի է խստացնում: Մասնավորապես` մենք հիմա տեսնում ենք Նախիջեւանում ընթացող թուրք-ադրբեջանական զինավարժությունները: Եթե մենք ժամանակին Սեւրի պայմանագրով մեր իրավունքների հարցը բարձրացնեինք եւ մեղադրեինք Թուրքիային օկուպանտ երկիր լինելու մեջ` ես վստահեցնում եմ, որ նման ճնշումների ներքո Թուրքիան շատ ավելի զուսպ կպահեր, քան հիմա: Այսօր մի բան էլ Թուրքիան է մեզ մեղադրում օկուպացիայի մեջ:

– Այսօր մենք հնարավորություն ունե՞նք շտկելու մեր սխալները եւ վերկանգնելու Սեւրի պայմանագրի կետերը:

– Ուշացած չենք, պարզապես նման քայլեր անելու համար աշխատանք է պետք`  առնվազն մեկ-երկու տարվա աշխատանք: Առաջին փուլում պետք է ամբողջացնել այն բոլոր միջպետական, պաշտոնական թղթաբանությունները, գրագրությունները, որով մեր իրավունքը վերահաստատվել է այդ տարածքի վրա: Երկրորդ հերթին մենք պետք է ունենանք միջազգային իրավունքի օտարերկյա անաչառ մասնագետների կարծիք, թե արդյոք այդ փաթեթը ամբողջական է, արդյոք բավարար է մեր իրավունքները միջազգային դատարանում բարձրաձայնելու համար:

Զրույցը` ԻԼՈՆԱ ԱԶԱՐՅԱՆԻ