«ՁԳՏԵ­ԼՈՎ ԵՎ­ՐՈ­ՊԱ` ՄԵՆՔ ԿՀԱՅՏՆ­ՎԵՆՔ ԹՈՒՐ­ՔԱ­ԿԱՆ ԷՔՍ­ՊԱՆ­ՍԻ­Ա­ՅԻ ՏԱԿ»

Հա­յաս­տա­նի ներ­քին և ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի, ար­ցա­խյան հար­ցի և տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ին­տեգր­ման վե­րա­բե­րյալ հա­սա­րա­կա­կան տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րի մա­սին զրու­ցել ենք ՀՀ ԳԱ­Ա ա­կա­դե­մի­կոս, սո­ցի­ո­լո­գի­ա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր ԳԵ­ՎՈՐԳ ՊՈ­ՂՈ­ՍՅԱ­ՆԻ հետ.

— Պա­րոն Պո­ղո­սյան, ինչ­պե՞ս կբնու­թագ­րեք հայ հա­սա­րա­կու­թյան ներ­կա վի­ճա­կը: Պա­տե­րազ­մից հե­տո շատ էր խոս­վում տի­րող ա­պա­տի­ա­յի մա­սին... Ինչ­պի­սի՞ն է ի­րա­վի­ճա­կը հի­մա՝ հաշ­վի առ­նե­լով այն ակ­տիվ գոր­ծըն­թաց­նե­րը, ո­րոնք ըն­թա­նում են Ար­ցա­խի հար­ցի շուրջ, և չնա­յած դրան` չենք տես­նում ակ­տի­վու­թյուն ո՛չ հա­սա­րա­կու­թյան, ո՛չ ընդ­դի­մու­թյան կող­մից:

— Ի­հար­կե, պարտ­ված պա­տե­րազ­մից հե­տո կար ա­պա­տի­ա: Այն անց­նում է, սա­կայն քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի ու ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ ա­ռանձ­նա­կի հե­տաքրք­րու­թյուն չկա: Կար­ծում եմ՝ սա հա­սա­րա­կու­թյան մոտ ինչ-որ հոգ­նա­ծու­թյուն է: Երբ ակ­տի­վու­թյան և ա­պա­տի­ա­յի շրջան­ներն անց­նում են, ա­պա վե­րա­կանգն­ման շրջան է անհ­րա­ժեշտ: Հի­մա հան­րա­յին տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րի ա­ռու­մով մենք այն­պի­սի ա­նո­րոշ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում ենք, երբ ինչ-որ հատ­ված ակ­տիվ է, ո­րոշ հար­ցեր, ի­հար­կե, բո­լո­րին են հու­զում: Բայց ա­սել, որ հա­սա­րա­կու­թյունն ակ­տի­վո­րեն ար­ձա­գան­քում է, պատ­րաստ է ցույց տալ իր վե­րա­բեր­մուն­քը, այդ­պես չէ:

Մի կող­մից՝ կա հոգ­նա­ծու­թյուն խնդրից, ակ­տիվ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րից, մյուս կող­մից՝ ա­նո­րո­շու­թյու­նից: Ցան­կա­ցած ակ­տի­վու­թյուն, պայ­քար ու­նի ո­րո­շա­կի նպա­տակ­ներ: Բայց այ­սօր ա­նո­րոշ են նպա­տակ­նե­րը, չկան ընդ­դի­մա­դիր լի­դեր­ներ, ուս­տի հա­սա­րա­կու­թյու­նը ո­րո­շա­կի շփո­թու­թյան մեջ է, սպա­սո­ղա­կան վի­ճա­կում:

— Եր­կար ժա­մա­նակ է, ինչ քննարկ­վում է Ադր­բե­ջա­նի հետ խա­ղա­ղու­թյան պայ­մա­նագ­րի ստո­րագր­ման հար­ցը: Խոս­վում է «խա­ղա­ղու­թյան դա­րաշր­ջա­նի» մա­սին: Որ­քա­նո՞վ է հա­սա­րա­կու­թյու­նը պատ­րաստ Թուր­քի­ա­յի և Ադր­բե­ջա­նի հետ խա­ղա­ղու­թյան:

— Ե­թե կարճ պա­տաս­խա­նեմ` պատ­րաստ չէ: Տե­ղա­կան և մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը հար­ցում­ներ են անց­կաց­նում Հա­յաս­տա­նում, Թուր­քի­ա­յում և Ադր­բե­ջա­նում: Դրանց ար­դյունք­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ փո­խա­դարձ ըն­կա­լու­մը մնում է թշնա­մի երկր­նե­րի մա­կար­դա­կով: Թուր­քի­ա­յում մեզ ըն­կա­լում են որ­պես թշնա­մի եր­կիր: Ադր­բե­ջա­նում Հա­յաս­տա­նը N1 թշնա­մին է: Հա­յաս­տա­նում հար­ցում­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ մենք ու­նենք բազ­մա­թիվ բա­րե­կամ երկր­ներ՝ Ռու­սաս­տան, Ֆրան­սի­ա, Ի­րան և այլն: Իսկ թշնա­մի երկր­նե­րը վեր­ջին 30 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ե­ղել և մնում են Թուր­քի­ան և Ադր­բե­ջա­նը:

Այս պայ­ման­նե­րում շատ դժվար է խա­ղա­ղու­թյան պայ­մա­նա­գիր կնքե­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն վա­րել ոչ մի­այն մեր երկ­րում, այլ նա­և ի­րենց մոտ: Դժվար է, քա­նի որ ժո­ղո­վուրդ­նե­րը պատ­րաստ չեն, բայց նրանց չէ­ին էլ պատ­րաս­տել: Երբ սահ­մա­նին ա­նընդ­հատ կրա­կոց­ներ են, Ար­ցա­խը մի քա­նի ա­միս շրջա­փակ­ման մեջ է, այս պայ­ման­նե­րում ինչ-որ խա­ղաղ բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րի մա­սին խո­սե­լը մի­ամ­տու­թյուն է: Ե­թե նույ­նիսկ թղթի վրա կնքվի խա­ղա­ղու­թյան պայ­մա­նա­գիր, կար­ծում եմ, որ այն կմնա նույն թղթի վրա:

Խա­ղա­ղու­թյան ցան­կու­թյու­նը բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ան­վե­րա­պահ ցան­կու­թյունն է, բայց մարդ­կանց պետք է պատ­րաս­տել դրան: Եվ ոչ մի­այն խոս­քով, այ­լև՝ գոր­ծով: Կար­ծում եմ, որ նախ պետք է դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ հաս­տա­տել, հե­տո՝ տնտե­սա­կան, և մի­այն այս­քա­նից հե­տո, գու­ցե տա­սը տա­րի անց, հնա­րա­վոր լի­նի խո­սել խա­ղա­ղու­թյան պայ­մա­նագ­րի մա­սին: Մի­գու­ցե այդ ժա­մա­նակ նման կա­րիք այ­լևս չլի­նի:

— Իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը հայ­տա­րա­րում են, որ ճա­նա­չում են Ար­ցա­խը Ադր­բե­ջա­նի կազ­մի մեջ: Հա­յաս­տա­նի հա­սա­րա­կու­թյու­նը պատ­րա՞ստ է ըն­դու­նել դա:

— Դա­տե­լով եր­կար տա­րի­նե­րի հար­ցում­նե­րի ար­դյունք­նե­րից՝ հայ հա­սա­րա­կու­թյու­նը (հարց­ված­նե­րի 97-98%-ը) Ար­ցա­խը տես­նում է մի­այն որ­պես ան­կախ կամ Հա­յաս­տա­նի մաս: Հայ բնակ­չու­թյու­նը Ար­ցա­խը չի պատ­կե­րաց­նում Ադր­բե­ջա­նի կազ­մում, քա­նի որ դա նշա­նա­կում է կա՛մ էթ­նիկ զտում, կա՛մ ցե­ղաս­պա­նու­թյուն, կա՛մ բնակ­չու­թյան ար­տա­գաղթ Ար­ցա­խից, ինչ­պես դա տե­ղի ու­նե­ցավ Նա­խի­ջև­ա­նում:

Մենք պարտ­վել ենք պա­տե­րազ­մում, բայց վե­րա­բեր­մուն­քը Ար­ցա­խի նկատ­մամբ չի փոխ­վել: Պատ­կե­րը մի­ան­գա­մայն ակն­հայտ է՝ Ադր­բե­ջանն ու Ար­ցա­խը չեն կա­րող գո­յակ­ցել մեկ երկ­րի շրջա­նակ­նե­րում: Տա­րօ­րի­նակ է, որ քա­ղա­քա­կան վեր­նա­խավն ու երկ­րի բնակ­չու­թյունն ի­րա­կա­նում լրիվ հա­կա­ռակ տե­սա­կետ­ներ ու­նեն այս հար­ցում:

— Պա­տե­րազ­մից հե­տո ակ­տի­վա­ցան նա­և հա­կա­ռու­սա­կան տե­ղե­կատ­վա­կան ար­շավ­նե­րը: Ինչ­պե՞ս է սա ազ­դում հա­սա­րա­կու­թյան տրա­մադ­րու­թյան վրա:

— Ամ­բողջ ա­րևմ­տյան աշ­խար­հում ըն­թա­նում են հա­կա­ռու­սա­կան քա­րոզ­չու­թյուն ու տրա­մադ­րու­թյուն­ներ: Այս գոր­ծըն­թա­ցը տա­րած­վել է նա­և հետ­խորհր­դա­յին երկր­նե­րում: Մենք սա տես­նում ենք վեր­ջին եր­կու-երեք տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում: Մինչ այդ, Ռու­սաս­տա­նի նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քը միշտ շատ դրա­կան էր: Ռու­սաս­տա­նը մեր ա­մե­նա­մոտ գոր­ծըն­կերն է, բա­րե­կամ եր­կիրն է, անվ­տան­գու­թյան ե­րաշ­խա­վո­րը: Բայց վեր­ջին եր­կու-երեք տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում մենք նկա­տել և ֆիք­սել ենք տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րի այս մի­տու­մը: Ո­րով­հե­տև երբ Հան­րա­յին հե­ռուս­տա­տե­սու­թյու­նը, խորհր­դա­րա­նում ներ­կա­յաց­ված քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը, իշ­խող վեր­նա­խա­վը ա­նում են այն­պի­սի հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներ, ո­րոնք մեզ հե­ռաց­նում են Ռու­սաս­տա­նից, դա ազ­դում է բնակ­չու­թյան վրա:

Ես նկա­տե­ցի, որ կա հա­սա­րա­կա­կան կար­ծի­քի վե­րա­ֆոր­մա­տա­վոր­ման գոր­ծըն­թաց՝ Ռու­սաս­տա­նի նկատ­մամբ դրա­կան վե­րա­բեր­մուն­քից դե­պի բա­ցա­սա­կան և Եվ­րո­պա­յի, նույ­նիսկ Թուր­քի­ա­յի նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քի բա­րե­լավու­մ: Բայց դա պա­տա­հա­կան չի ար­վում: Վե­րա­ֆոր­մա­տա­վո­րու­մը հնա­րա­վոր է, ե­թե դրա հա­մար հա­տուկ ջան­քեր գոր­ծադր­վեն. հա­տուկ հե­տաքրք­րու­թյուն, ո­րո­շա­կի ռե­սուրս, հան­րա­յին գի­տակ­ցու­թյան մեջ նե­րարկ­վեն ո­րո­շա­կի հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներ: Այդ ա­մենն իր հետքն է թող­նում:

Եվ ինչ­քան էլ տա­րօ­րի­նակ ու ցա­վա­լի թվա, սա­կայն, ե­թե նախ­կի­նում բնակ­չու­թյան 80-85%-ը բա­ցար­ձա­կա­պես դրա­կան էր վե­րա­բեր­վում Ռու­սաս­տա­նին, ա­պա այժմ այս նշա­ձո­ղը ի­ջել է 60%-ի մա­կար­դա­կին, և նկատ­վում է նվազ­ման մի­տում: Մտա­հո­գիչ է նա­և այն, որ Ռու­սաս­տա­նի վե­րա­բեր­մուն­քը Հա­յաս­տա­նի նկատ­մամբ նույն­պես փոխ­վում է դե­պի վա­տը:

— Դուք նա­և Եվ­րա­սի­ա­կան փոր­ձա­գի­տա­կան ա­կում­բի ան­դամ եք: Ինչ­պե՞ս է բնակ­չու­թյու­նը վե­րա­բեր­վում Հա­յաս­տա­նի ան­դա­մակ­ցու­թյա­նը Ե­ԱՏՄ-ին: Եվ ինչպի­սի՞ հե­ռան­կար­ներ կան մի­ու­թյան զար­գաց­ման հա­մար՝ Ա­րև­մուտ­քի և Ռու­սաս­տա­նի մի­ջև առ­ճա­կատ­ման պայ­ման­նե­րում:

— 2015 թվա­կա­նին, երբ ստեղծ­վեց ЕврАЗЭС-ը, և Հա­յաս­տա­նը մի­ա­ցավ, բնակ­չու­թյան վե­րա­բեր­մուն­քը շատ դրա­կան էր: Հա­վա­նու­թյան մա­կար­դա­կը կազ­մել է մոտ 75%: Մի­գու­ցե ինչ-որ չա­փով մեծ սպա­սե­լիք­ներ կա­յին, բայց ի­րա­կա­նում ա­մեն ինչ ա­վե­լի դան­դաղ էր զար­գա­նում, ուս­տի Ե­ԱՏՄ երկր­նե­րի բնակ­չու­թյան շրջա­նում ո­րո­շա­կի հի­աս­թա­փու­թյուն է նկատ­վում:

Բայց մի­և­նույն ժա­մա­նակ, երբ նա­յում ենք տնտե­սա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րին, տես­նում ենք, որ Հա­յաս­տանն ան­կաս­կած շա­հել է և շա­րու­նա­կե­լու է շա­հի: Մեր հիմ­նա­կան ար­տա­հա­նո­ղը Ռու­սաս­տանն է, ներ­մու­ծու­մը նույն­պես այն­տե­ղից է, տնտե­սա­կան շրջա­նա­ռու­թյու­նը Ե­ԱՏՄ երկր­նե­րի հետ ուղ­ղա­կի հսկա­յա­կան է:

Եվ­րա­սի­ա­կան տա­րած­քում կա եր­կու խո­շոր ին­տեգ­րա­ցի­ոն նա­խա­գիծ՝ Եվ­րա­մի­ու­թյուն և Եվ­րա­սի­ա­կան տնտե­սա­կան մի­ու­թյուն: Եվ, ի­հար­կե, դրանց մեջ կա­տա­ղի մրցակ­ցու­թյուն կա: Մրցակ­ցու­թյու­նը ոչ մի­այն տնտե­սա­կան է, այ­լև` ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան: ԵՄ-ն Ռու­սաս­տա­նի ազ­դե­ցու­թյան դաշ­տից երկր­նե­րին իր կողմն է քա­շում ՝ Մերձ­բալ­թյան երկր­ներն ար­դեն լրիվ գնա­ցել են, Մոլ­դո­վան, Ուկ­րա­ի­նան, Վրաս­տա­նը... Հի­մա փոր­ձում են դե­պի ի­րենց քա­շել նա­և Հա­յաս­տա­նը:

Այս պայ­ման­նե­րում Ե­ԱՏՄ-ն զար­գաց­նե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է նոր ջան­քեր ու գա­ղա­փար­ներ ներդ­նել այն ա­վե­լի գրա­վիչ դարձ­նե­լու հա­մար: Հա­կա­ռակ դեպ­քում մի ու­ղեծ­րից դե­պի մյու­սը փա­խուստ կլի­նի:

— Նման պայ­ման­նե­րում ի՞նչ ուղ­ղու­թյամբ է շարժ­վում Հա­յաս­տա­նը:

— Խորհր­դա­յին Մի­ու­թյան փլու­զու­մից հե­տո բո­լոր երկր­նե­րը միտ­ված է­ին դե­պի Եվ­րո­պա: Ռու­սաս­տանն ինքն էր ձգտում մեր­ձե­նալ Եվ­րա­մի­ու­թյան հետ: Բայց 2008 թվա­կա­նից` սկսած Պու­տի­նի հայտ­նի Մյուն­խե­նյան ե­լույ­թից` Ռու­սաս­տա­նը հաս­կա­ցավ, որ նրան այն­տեղ չեն սպա­սում: Բայց մի­տու­մը դեռ պահ­պան­վում է: Մեծ նա­վը ըն­թաց­քի մեջ շրջե­լու հա­մար ժա­մա­նակ է պա­հանջ­վում:

Այս ժա­մա­նա­կը ծախս­վում է նոր գլո­բալ աշ­խար­հում, որ­տեղ շատ բան է փո­խում սե­փա­կան դե­րի գի­տակց­ման հա­մար: Աշ­խար­հը դառ­նում է բազ­մա­բև­եռ, և Հա­յաս­տա­նի նման երկր­նե­րի հա­մար այս­տեղ շատ դժվար է կողմ­նո­րոշ­վել: Հաս­կա­նա­լի է, որ մենք պետք է մի­ա­նանք ինչ-որ խո­շոր ին­տեգ­րա­ցի­ոն սխե­մա­յի: Ե­թե շա­րու­նա­կենք ա­սել, որ նպա­տակ ու­նենք մի­ա­վոր­վել Եվ­րո­պա­յի հետ և ան­դա­մակ­ցել ՆԱ­ՏՕ-ին, ա­պա պետք է շատ հստակ հաս­կա­նանք, որ այն տա­րա­ծաշր­ջա­նում, որ­տեղ գտնվում է Հա­յաս­տա­նը, Եվ­րո­պա­յի և ՆԱ­ՏՕ-ի ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը Թուր­քի­ան է: Եվ մենք պետք է պատ­րաստ լի­նենք, որ կհայտն­վենք թուր­քա­կան էքս­պան­սի­ա­յի տակ:

Այն, ինչ տե­ղի ու­նե­ցավ Վրաս­տա­նում... Հու­սով եմ, որ մեր ղե­կա­վա­րու­թյու­նը կու­նե­նա բա­վա­կան հա­սուն բա­նա­կա­նու­թյուն և ող­ջա­խո­հու­թյուն՝ դա հաս­կա­նա­լու հա­մար: Թուր­քի­ան այն եր­կիրն է, որն ի­րա­կա­նաց­րել է Ցե­ղաս­պա­նու­թյուն և այժմ նույն­պես թշնա­մա­կան վե­րա­բեր­մունք ու­նի Հա­յաս­տա­նի և հայ բնակ­չու­թյան նկատ­մամբ: Ուս­տի՝ կար­ծում եմ, որ այլ ճա­նա­պարհ չկա և չի էլ կա­րող լի­նել՝ դա Եվ­րա­սի­ա­կան մի­ու­թյունն է Ռու­սաս­տա­նի և այլ երկր­նե­րի հետ մի­ա­սին:

Զրույ­ցը վա­րեց ԶԱ­ՐՈՒ­ՀԻ ԲԱ­ԲՈՒ­ԽԱ­ՆՅԱ­ՆԸ